અમદાવાદ એક ચમક્તુ દમકતુ કાવ્ય

                

અમદાવાદ એક ચમક્તુ દમકતુ કાવ્ય 

Ahmedabad at a glanse અહિ ક્લિક કરો 

અમદાવાદ સ્થાનિક સાહિત્ય  અહિ ક્લિક કરો 

    

અમદાવાદ બતાવું ચાલો...

અમદાવાદ એટલે અમદાવાદ એટલે અમદાવાદ. આ શહેરનો ઇતિહાસ, સંસ્કૃતિ, સંસ્કારવારસો અને પરંપરા એ સઘળું ભવ્ય છે. શહેરની સ્થાપનાનો 600 વર્ષનો ઇતિહાસ મોજૂદ છે.

કર્ણાવતી નગરીના સ્થાપક રાજા કર્ણદેવ અને આશાવલ્લીનગરીના સ્થાપક રાજા આશા ભીલ તેમ જ આ બે નગરી જેમાં સમાઈ ગઈ એવા અમદાવાદ નગરના સ્થાપક સુલતાન અહમદશાહ બાદશાહથી લઈને આજ સુધીની આ ઐતિહાસિક પરંપરા 600 વર્ષનો ભાતીગળ ઇતિહાસ ધરાવે છે. અહમદશાહના આ નગરમાં શાહજહાં અને બેગમ મુમતાજ મહલ પણ મહેમાન બની ચૂક્યાં છે તો ભગવાન સ્વામિનારાયણ અને કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોર પણ આ નગરમાં નિવાસ કરી ચૂક્યા છે. સત્ય-અહિંસાના ઉપાસક ગાંધીજીએ સાબરના તટેથી જ આઝાદીની લડતનો આરંભ કર્યો હતો.

વાત કરીએ મારી નિસબતની. અમદાવાદ મારી જન્મભૂમિ-કર્મભૂમિ હોઈને વતન જ બની ગયું છે, ત્યારે વાત કરીએ કવિતામાં ધબકતા અમદાવાદની. અખા ભગત, વલી ગુજરાતી અને કવીશ્વર દલપતરામથી લઈને ઉમાશંકર જોશી અને પ્રવર્તમાન કવિઓ સુધી કંઈ કેટલાય કવિઓએ મહાનગર બનેલા આ નગરમાં શ્વાસે લીધા. અમદાવાદની સ્થાપના નિમિત્તે આ શહેર વિશે લખવા નિર્ધાયું, ત્યારે અમદાવાદમાં નિવાસ કરી રહેલા, કરી ચૂકેલા તથા અમદાવાદને મહેસૂસ કરી ગયેલા કવિઓ આ મહાનગર વિશેની પોતાની લાગણી કઈ રીતે કાગળ ઉપર ઉતારે છે.

પથ્થર ઉપર લખાયેલી અમદાવાદની ઓળખ જેવી કવિતા

સીદી સૈયદની જાળી

‘અઝીઝ’ ટંકારવી

આ નગર – અમદાવાદ

ગઝલરૂપે અમદાવાદની સ્થાપનાના ઈતિહાસ-વિશેષને અહીં ગઝલકાર પેશ કરે છે.

આમ એક નવતર પ્રકારની કૃતિ નીપજી આવી છે.

કલાત્મક ઢબની ગઝલને પસંદ કરવાનું આ છે ખાસ કારણ

શ્વાન – સસલાની કથાનું આ નગર,
ચાર અહમદની તથાનું આ નગર

સંત એક વસ્યો હતો સાબર તટે,
દેશના એ નાખુદાનું આ નગર.

ઝૂલતા મિનારની ફરતે અહીં,
બંધ મિલોની વ્યથાનું આ નગર.

શહેર વચ્ચે શોભતી એ આજ તક,
સઈદ સીદીની કળાનું આ નગર.

ચોક એ માણેકના નામે હજી,
કોટનું ને કાંગરાનું આ નગર.

વાવ દદાની અતીત સાક્ષી સમી,
ભદ્રના સંભારણાનું આ નગર.

છે દફન સંતો-ફકીરો ઔલિયા,
પ્રાર્થનાઓ ને દુઆનું આ નગર.

ચાલ કાંકરિયા ફરીને આવશું,
સાંજ ત્યાં ભેગા થવાનું આ નગર.

પ્રેમથી તું પણ રહે હું પણ રહું,
તો બને કેવું મજાનું આ નગર.

છે અડીખમ કાળના ખપ્પર મહીં,
રે અઝીઝ રૂડું બધાનું આ નગર.

સાત મુક્તકો

અહીં શાયરે સાત મુક્તકો રજૂ કરીને અમદાવાદની છબી ઝીલવાનો ઉપક્રમ રાખ્યો છે. શહેરના વિસ્તાર અને વિશિષ્ટતાઓને‘ઝૂમ’ કરવાનોઅંદાજ ગમતીલો બની રહે છે. ગુજરાતની સ્વર્ણિમ સફરટાણે અમદાવાદની સ્થાપનાની ષષ્ઠ સદીને અહીં પોંખવામાં આવી છે.

1

રાત નોખી સાવ અમદાવાદની
ભાત નોખી સાવ અમદાવાદની
કૈંક પુસ્તક થાય એવી બધી
વાત નોંખી સાવ અમદાવાદની

2

આજ નોખી સાવ અમદાવાદની
કાલ નોખી સાવ અમદાવાદની
ઐતિહાસિકતા ચરણ ચૂમ્યા કરે
યાદ નોખી સાવ અમદાવાદની

3

ભીડ વચાળે ખોવાયું છે
ઝીણી નજરે જોવાયું છે
સીદી સૈયદની જાળીથી
પોળે-પોળે ડોકાયું છે.

4

ત્રણ દરવાજે ઢોળાયું છે
કાંકરિયાથી ભીંજાયું છે
ગાંધીજીના નામે-કામે
દુનિયાભરમાં પોંખાયું છે.

5

અંદર અંદર અટવાયું છે
ભીતર ભીનું મલકાયું છે
આસ્ફાલ્ટોના રસ્તા પ્હેરી
વિશ્વ સકલથી સ્પર્શાયું છે.

6

સાબરમતીના સંતની ભૂમિ છે
અંગ્રેજ શાસન અંતની ભૂમિ છે
ઉદ્યમ કલા, સંસ્કારની ભવ્યતા.
વાસ્તવ મહીં આ ખંતની ભૂમિ છે.

7

સ્વર્ણિમ નારે હરખાયું છે
ચોરે-ચૌટે વખણાયું છે
માંધાતાઓને આજ હવે
અમદાવાદ સમજાયું છે.

એક લાલ દરવાજે તંબુ તાણિયા રે લોલ...

ગુજરાતી ફિલ્મ ‘સંતુ રંગીલી’નું આ ગીત અમદાવાદની ભાતીગળ છબી રજૂ કરે છે. જાણે કોઈ લોકગીત હોય એ હદે લોકપ્રિય બનેલું આ ગીત અમદાવાદ શહેર સાથે તંતોતંત વણાઈ ગયેલું છે. એથી જ અમદાવાદ વિષયક કાવ્યોમાં આ ગીત શિરમોર બની રહે છે.

એક લાલ દરવાજે તંબુ તાણિયા રે લોલ
અમદાવાદ નગરી
એની ફરતે કોટે કાંગરી
માણેકલાલની મઢી
ગુલઝારી જોવા હાલી

હે વઉ તમે નઉ જશો જોવાને
       ત્યાં બાદશો બડો મિજાજી
એક લાલ દરવાજે તંબુ તાણિયા રે લોલ

સીદી સૈયદની જાળી
ગુલઝારી જોવા હાલી
કાંકરિયાનું પાણી
ગુલઝારી જોવા હાલી

હે વઉ તમે નઉ જશો જોવાને
ત્યાં બાદશો બડો મિજાજી

એક લાલ દરવાજે તંબુ તાણિયા રે લોલ

ત્રણ દરવાજા માંહી
મા બિરાજે ભદ્રકાળી
માડીના મંદિરીયે
ગુલઝારી જોવા હાલી

હે વઉ તમે નઉ જશો જોવાને
ત્યાં બાદશો બડો મિજાજી

એક લાલ દરવાજે તંબુ તાણિયા રે લોલ

હું અમદાવાદનો રિક્ષાવાળો

ગુજરાતી સિનેમાના આ અતિલોકપ્રિય ગીત વિના કાવ્યમાંધબકતા અમદાવાદની વાત. અધૂરી જ ગણાય.‘મા-બાપ’ફિલ્મનું આ ગીત જ્યારે માણવા મળે ત્યારે અમદાવાદ તાદૃશ્ય ન થઈ ઊઠે તો જ નવાઈ.

હે... હે અલ્યા.. હે બાજુ બાજુ... એ ભઈલા

હું અમદાવાદનો રિક્ષાવાળો
નવસો નવ્વાણું નંબરવાળો
અમદાવાદ... અમદાવાદ બતાવું ચાલો...
એવી રિક્ષા હાંકું હેરત પામે ઉપરવાળો,

અમદાવાદ બતાવું ચાલો...
       હું અમદાવાદનો રિક્ષાવાળો...

રીચી રોડના અડ્ડા જેવી હોટલ એક વખણાય,
જ્યાં ગરમ ફાફડા ગરમ જલેબી નાનાં-મોટાં ખાય...
અહીં દાળમાં પડતો કેવો ઉમદા ગરમ મસાલો,

અમદાવાદ બતાવું ચાલો...
હું અમદાવાદનો રિક્ષાવાળો...

ભદ્ર મહીં બિરાજે રુડાં માતા ભદ્રકાળી,
ભીડ જામે ત્યાં ભક્તજનોની સૌના દુઃખ દે ટાળી,
જ્યાં મંદિર હોય ત્યાં જરૂર હોય કોઈ બૂટ ચોરવાવાળો,

અમદાવાદ બતાવું ચાલો...
       હું અમદાવાદનો રિક્ષાવાળો...

રાત પડે ત્યારે માણેકચોકની અંદર જ્યાફત ઊડે,
અરે પાણીપુરી ને કુલ્ફી ભજિયાં, શેઠ-મજૂર સો ઝૂડે.
દિવસે અહીં સોની બેસે ને રાતે ગોટાવાળો.

અમદાવાદ બતાવું ચાલો...
હું અમદાવાદનો રિક્ષાવાળો...

લો ગાર્ડન કે લવ-ગાર્ડન એ હજુ એ ના સમજાય,
       પણ સાંજ પડે ત્યાં છોરા-છોરી ફરવા બહાને જાય.
       લૉ ને લવની અંદર થોડો થઈ ગયો ગોટાળો.

અમદાવાદ બતાવું ચાલો...
              હું અમદાવાદનો રિક્ષાવાળો...

એક વાણિયે સાબરના પાણીની કિંમત જાણી
       દાંડી કૂચથી આઝાદીની લડત અહીં મંડાણી
       પણ સાચો અમદાવાદી કોઈને કદી ન ઝૂકવાવાળો

અમદાવાદ બતાવું ચાલો...
              હું અમદાવાદનો રિક્ષાવાળો...

કોઈ રિસાયેલાં પ્રેમી-પંખીડાં રિક્ષા કરતાં ભાડે,
       એકબીજાથી રુસણું લઈને મીઠો ઝઘડો માણે,
       પણ એક બ્રેકના ફટકે... કેવો કરીએ મેળ રૂપાળો.

અમદાવાદ બતાવું ચાલો...
              હું અમદાવાદનો રિક્ષાવાળો...

અમદાવાદ... અમદાવાદ... અમદાવાદ... અમદાવાદ

અમે અમદાવાદી

અવિનાશ વ્યાસનું આ ગીત પણ અમદાવાદની અર્થચ્છાયા સાથે ગાઢ રીતે જોડાયેલું અતિ લોકપ્રિય ગીત છે. આ ગીત એટલે અમદાવાદની રંગીન બની રહેલી શ્વેત-શ્યામ છબી.

અમે અમદાવાદી... અમે અમદાવાદી...
       જેનું પાણી લાવ્યું તાણી ભારતની આઝાદી...
              ભાઈ, અમે અમદાવાદી... અમે અમદાવાદી...

અમદાવાદના જીવનનો સુણજો ઇતિહાસ ટચૂકડો,
       જ્યાં પહેલાં બોલે મિલનું ભૂંગળું પછી પુકારે કૂકડો,
       ને સાઈકલ લઈને સૌ દોડતા, રળવા રોટલીનો ટુકડો,
       પણ મિલમંદિરના નગદેશ્વરનો રસ્તો ક્યાં છે ઢૂંકડો,
       મિલ-મજદૂરની મજદૂરી પર શહેર તણી આબાદી,
              ભાઈ, અમે અમદાવાદી... અમે અમદાવાદી...

સમાજવાદી... કૉંગ્રેસવાદી... શાહીવાદી... મૂડીવાદી...
       નહિ સમિતિ... નહિ કમિટી... નહિ સોશ્યાલિસ્ટની જાતિવાદી...
       નહી વાદની વાદવિવાદી... ‘M’ વિટામિનવાદી...
              ભાઈ, અમે અમદાવાદી... અમે અમદાવાદી...

ઊડે હવામાં ધોતિયું ને પહેરી ટોપી ખાદી,
ઊઠી સવારે ગરમ ફાફડા ગરમ જલેબી ખાધી.
આમ જુઓ તો સુકલકડી ને સૂરત લાગે માંદી,
પણ મન ફાવે તો ભલભલાની ઊથલાવી દે ગાદી,
દાદાગીરી કરે બધે છોકરા, છોકરીઓ જ્યાં દાદી
       ભાઈ, અમે અમદાવાદી... અમે અમદાવાદી...

અરે પોળની અંદર પોળ... ગલીમાં ગલી,
ગલી પાછી જાય શેરીમાં ઢળી,
શેરી પાછી જાય, પોળમાં વળી, વળી, પાછી
ખડકીને અડકીને ખડકીને ગલી,
અરે મુંબઈની કોઈ મહિલા જાવા જમાલપુર નીકળી,
ને વાંકીચૂંકી ગલી-ગલીમાં વળી વળી ને ભલી,
ભાઈ માણેકચોકથી નીકળી પાછી માણેકચોકમાં વળી,
આવી તો ભાઈ બહુ કહેવાની... આ તો કહી નાખી એકાદી.

ભાઈ, અમે અમદાવાદી... અમે અમદાવાદી...
જેનું પાણી લાવ્યું તાણી ભારતની આઝાદી...
ભાઈ, અમે અમદાવાદી... અમે અમદાવાદી...

અસાઈત ઠાકર

ઝંડા – ઝૂલણનો વેશ

ભવૈયા (ભજવનારા) અને કવૈયા (કહેનારા)ની કલા એટલે ભવાઈ. ગુજરાતી આગવી ઓળખ. જેવા ભવાઈવેશોના જનક સિદ્ધપુરના અસાઈત ઠાકરે લખેલા 360 જેટલા ભવાઈવેશ પૈકી ઘણાખરા સચવાયા નથી પરંતુ તેઓએ અમદાવાદ વિશે પણ ભવાઈવેશ લખ્યો છે. નવાઈ લાગી ને! એને જ અહીં રજૂ કર્યો છે. એ ભવાઈવેશનાં શબ્દપુષ્પ કે જેમાં તત્કાલીન નવરજીવનની છબી ઝિલાઈ છે.

જૂઠણ મુસલમાન ફકીર હોવા છતાં હિંદુ સ્ત્રી જોડે પ્રેમ કરવા જાય છે. તે પ્રેમનો ઈન્કાર થતાં જૂઠણ પાછો ફકીર બને છે તે આ વેશની હકીકત છે.
આ વેશ રાત્રે ભજવાતો

મનીહારનો વેશ

સાખીઓ

માંગસમારી તનકસો, ભાવ કરી નહી આજ;

સો કોસે સાહેબ વસે, તે કેમ આવે આજ;

ચાલી આવો સાહેલિયાં, ગૂંથો મારે શીશ;

મારે ઘેર રાજ પરુણલા, મારે રીઝ્યા જગદીશ;

ધન દહાડો ને ધન ઘડી, ધન રે આજની રાત;

આવો દી અમર રહો, પીઉડો ચાલે બાપીજી રે;

સયાંસે સબ કુચ્છ હોત હે, બંદેએ કછું ન હોય;

રાઈકો પરવત કરે,પરવત રાઈ સમાન;

સોળસે સાહેલિયાં, તેરી અઢારે લક્ષ;

સૈયાં તોરે કારણે, છોડા શહેર મુલક;

પુરવીઆ પુરવે વસે, મુલતાની મુલતાન;

હમ બસે ગુજરાત મેં, સાહ આલમકે મેદાનજી રે;

સાખી-

હસનાહક મત મેરે સાઈયુંકી, જ્યું દીવાબત્તી તેલ;
પવન ફરૂકે મીટ ગવે, વારી એસા દુનીયુંકા ખેલ.

ગાણું –

અબ તેરે મનીહારા બે મનીહાર;

મનીહાર સાહેબકા પ્યારા હો;

તેરે લાલજી મનીહાર આવેગા, કયા કયા સોદા લાવેગા;

તેરે લાલજી મનીહાર આવેગા,

ચૂડી બંગડીઓ લાવેગા;

લાલ મનીહારાવે, હમારા જબા મનીહારા આવે;

ચુરસેં ચુરી બંગરી, મનીહાર પકાવે;

હે કોઈ બતરી લખની, મનીહાર હકારે;

આછા ઘૂંઘટ ખોલ કે, નાજુક હાથ દેખાવે;

એસા લાલજી મનીહાર તુજે ચુરીઆં પેતાવે-તાથેઈ-

(ઉતાવળથી)                        ”

અબ તેરે                  ”

ઢોલ દદામાં સરણૈયા બાજે, ઓર બાજીતર બાજે હો;

(ઉતાવળથી).

મનીહાર-સુનતા હે યાર, સુનતા હે દોસ્ત, હમ

નહીં મનીહાર, ઓર નહીં મનીહાર કે ભાઈ;

દો ઘડી ઈસકકી ખાતર, મનીહારકા બેસ લીયા હે;

ઓર સેર ભર લીયા સુન્ના, ઓર સેર ભર લીયા રૂપા;

ઉસકી બનાઈ બંગડિયાં, લાલ લીલી કાળી પીળી;

ઓર હેરી હેરી ભાતકી, ઉસકા ચબોલા બનાયાઓ;

કીસ તરે હસે હોતા હે –

ચુંડસે ચુડસે બંગડી, મનીહારકી લાવે;

હે કોઈ બની સલખણી, મનીહાર હકારે;

સાત સાહેલી મીલકર મનીહાર બોલાવા;

આગ પડદા ડાલકે, નાજુક હાથ બતાયા. – થેઈ

ગાણું –

ભલા કોઈ ચુડીયાં લોરે બંગડીયા,

મેરા બના ચુડીયાં લેરે બંગડીયાં;

લોરે લોરે લોરે લોકાઈ, ચુડીયાં, - ભલા.

ઈશકકી ખાતર ચુડીયાં બનાઈ,

મેરા બના લીલી લાલ હરઈયાં લોરે લોરે –

જોબાબન કાળી, લો કોઈ પીળી, લોરે લોરે –

ગલી ગલી મનીહાર પોકારે;

મેરા બના ખાંધે ધરાઈરે ટોકરિયાં; લોરે લોરે –

એક સુહાગન પહેરને આઈ;

દુજી જુએરે બાટડિયાં, મેરા બના ચુડીયાં લોરે –

ગલી ગલીરે મનીહાર પોકારે, નહી જડે એસી હાટડીયા; મેરા –

એક સોહાગન પહેરને આઈ, નાજુક બતાઈ હથલિયાં; મેરાબના –

મનીહાર, -

એસી ટોકરિયાં લેકે, સારા અમદાવાદ શહેરમાં,

બારૂ દરવાજે, ફીરે, સો ઓ દરવાજા કીસ તરેહ સે હોતા હૈ;

સાહઆલમ –

સાહઆલમકા, બહોતમ તેજ – તાથૈ થૈ તા થૈ થૈ,

સાહઆલમકા બહોતમ તેજ, સેખઅલી બસે સરખેજ;

દવા માગુ દાવલસા પીર, ગુજરાતમેં બડા વજીર; તાથૈ –

સસા ઉપર કુત્તા દોડાયા. – તાથૈ –

સસા ઉપર કુત્તા દોડાયા, તબ અમદાવાદ શહેર બસાયા;

અમદાવાદકી નવી ગુજર, બારે ભાગોળ, છતીસ મંદિર, તાથૈ –

એસા શહેર કબુ નહીં વસતા, તાથૈ- ઐસા –

જમણા રસ્તા ફીર કાંકરિયા... તાથેઈ

કાંકરિયા તળાવ –

કાંકરિયે મેં કાલા પાણી, તાથૈ –(2) બીચ નગીના વાડી,

માલી સીંચે મોગરાં, મતબાલા પીવે તાડી; તાથૈ –

તાડી પી મતબાલ હોવે, તાથૈ (2) ભર ભર પીને તરીયાં;

વાડીતો નગીનાં સોહીએ, અજબ બના કાંકરીયા; તાથૈ –

કાંકરિયેમેં કોન કોન જાવે, તાથૈ -  (2) મુગલ પઠાણ ફીરંગી,

ડગલા પહેરે દરિયાઈકા, પાઘડી પચરંગી; તાથૈ –

કાંકરિયા મેં કાલા પાની, તાથૈ – (2) બીચ પડીહે ટીંબી;

વા આગે એક ધોબણ ધોતી, ઉસ્કા નામ લીંબી; તાથૈ –

નીચી હોકે સાબુ દેવે, તાથૈ-(2) ઊંચી હોકે નેન મીલાય;

કાથા ચુના દેતી જાય, યારકુ ફોસલાવતી જય તાથૈ –

વેં કાંકરિયા ચોખંડ ભરીયા, તાથૈ – (2) પથ્થર ઉપર પથ્થર જડીયા;

જંગલ જંગલકા પાની પડિયા, તબ નામ કાંકરિયા પડ્યા; તાથૈ –

ધજાકી બીચ લીંબુ ખડા, તાથૈ – (2) જો જાવે સો જીત મુવા;

વાંસેચલે આશાપુરી, સામી ભાગોળ શાહપુરી; તાથૈ –

શાહપુર દરવાજો,
શાહપુર દરવાજ ખીલાવે, તાથૈ – (2) બીબી ફતેકા ઓરસ આવે;
પાન ફુલકી રોલા રોલ, શહેર મેં સ્હજાર્દ, પોળ ;
શાહપુરમેં રંગીલા પોળ-તાથેઈ થેઈ તા થેઈ થેઈ

ખાનપુર દરવાજો
ખાનપુરકી ખડકી બોલી, તાથેઈ-(2) નદીમેં સે ધોબન બોલી;
ધોબન બોલી ગુમાન ભરી, વેં દરવાજા ખાનપુરી;
ધોબનકે તો જો આવેસો તાથેઈ-

ભદર બહારી.
ભદરકી બહારી કીલાવે, તાથૈ-(2) મેલી ચોખી વાઈ આવે;
મેલી જાવે ચોખી આવે, ભદરકી બહારી કીલાવે; તાથેઈ-

ગણેશ બારી
ગણેશકી બહારી કીલાવે, તાથૈ-(2) પ્યાસે ઘોડે વાંઈ આવે;
પખાલીતો આવે જાવે, ગણેશકી બહારી ખીલાવે, તાથેઈ –

રાયખડ દરવાજો
રાયખડ દરવાજ કીલાવે, તાથૈ –(2) શીકાર ખેલને રાજા આવે;
સીકારકીતો લાગી ચોટ, તબ બના રાયખડકા કોટ; તાથેઈ –

ખાનજાન દરવાજો.
ખાનજાને ખોદવાય. કુવા, તાથેઈ –(2) ખારા પાણી મીઠા હુવા;
પાણીકીતો છાકમ છોલ, કોટ પેં પીરૂકી ધો, તાથેઈ –

જમાલપુર દરવાજો.
જમાલપુર જમણા આરા, તાથૈ- (2) શહેરમેં દેખીતા સારા;
બારે ભાગોળ નયણે નીરખી, નહીં હોવે જમાલપુર સરખી; તાથૈ-

મુડિયો દરવાજો.
મુડિયા દરવાજ કીલાવૈ, તાથૈ-(2) ગાડે ગરીડે વાન જાવે;
સબ ભોગળીયાં રોટી જમે, વે ભાગોળિયાં ભૂખે મરે; તાથૈ –

આસ્તોડિયા દરવાજા.
આસ્તોડિયા દરવાજ કીલાતે, તાથૈ-(2) ભલેકું તોરણ બંધાવે;
તોરણકી તો એસીરીત, બોખી ભાગોળ લીન મસીદ; તા થેઈ-

રાયપુર દરવાજો
રાયપુરમેં રંગ હુઆ તાથે-(2) ભર્યા હવાડા ખાલી હુવા;
ભર્યા આવેને ખાલી જાય, રાયપુરા દરવાજ કીલાય; તા થેઈ-

સાંરગપુર દરવાજો.
સાંરગપુર સુતરીયા સાંથ, તાથૈ-(2) મલેકને ના આવી ખાંત;
મલેક બેઠો ચોરે ચઢી, સુધ ઉઘમણા સાંરગપુર; તો થેઈ-

કાળુપુર દરવાજો.
કાળુપુરકી કંડેરી, તાથૈ-(2) બીચ પડીહે ભંડેરી;
ભંડેરીકા નવલા ઘાટ, સામે દો ગાંધીકા હાટ;
ગાંધી વેચે હીંગ મરી, વે દરવાજા કાળુપુરી; તા થેઈ-

પ્રેમપુરી દરવાજે.
પ્રેમપુરી દરવાજ કીલાવે, તાથે-(2) અગન બોટકી ગાડી આવે;
ચંદન તલાવડી બીચમેં પડી, વે દરવાજા પ્રેમપુરી; તા થેઈ-

દરિયાપુર દરવાજો.
દરિયાપુર દરવાજ કીલાવે, તાથૈ-(2) સ્વામીનારણ વાંહી આવે;
સ્વામીનારણકી શોભા સારી, એક દરવાજા દોનું બારી; તાથૈ-

ઈડરિયા (દિલ્લી) દરવાજો.
ઈડરી દરવાજ કીલાવે, તાથૈ-(2) મુવે મડદે તાંહો જાવે;
આગળ પાણીકી રોલારોલ, શહેરમાં ઘોજારી પોળ; તા થેઈ-

હલમની ખડકી.
બારે ભાગોળ કહે દેખલાઈ, તાથૈ-(2) હલમકી ખડકી જુદી લહી;
જબ પાદશાહે બનાયા શહેર, બીચમેં ભંડી ભાગોળ તેર; તાથૈ

ભદર
જબ પાદશાહે ભદર બનાયા, તાથૈ-(2) તબ કારંજા માગું લાભ ;
તીન દરવાજા ઓળાઓળ, પાતરાં ચાવે તંબોલ, તા થેઈ-

માણેકનાથ
માણેકનાથ ગોદડિયા કહાવે, તાથૈ-(2) વાયદેવાલે વાંહી આવે;
કંદોઈ પટવા ઓળાઓળ, નાથ પાદશાહ જોડાજોડ;
બડા શહેર કે બરકમદારી, ગુનેગારકુ બંધે મારી,

મનીહાર
અબ આગેસેં આયા મેં, પીછુસી આવે બીબી જડાવ;
તે બાંદી ગલાલ, તો અમેલા કરાવે તે;
જડાવ ગલાલનાં ગાણં.

સાખીઓ.
લાલી દેખુ મેરે લાલકી, જબ દેખું તબ લાલ;
લાલી દેખનમેં ચલી, પીયા હો ગઈ લાલ ગુલાલ;
(બીજી મુસલમાની સાખીઆ બોલવી)

ગાણું-
લાલ બનાજી રે, પાતળીઆ બના રે;
(ઉતાવળથી) લાલ બનાજી રે.

વારતાઃ બંદી ગલાલ-

પડદા બહાર આવીને બાંદી ગલાલ કહે છે, સુનતા હે રંગાઃ ઓર સુનતા હે દોસ, એક દિનકા સમય થા, બાંદી ગલાલ ઓર બીબી જડાબ આપ આપકા ખસમકું છોડ કે, ઘોડાકી ઘોડારમેં સોતે થે, તો ઘોડા મુવા કમ જાત તો ઘોડેને મારી લાત, તો હમારી બગંડી તૂટી તીનસો સાત, લાલ, લીલી કાળી પીળી હરી હરી ભાતકી, મગર જો કબી લાલજી મનીહાર મીલે તો બંગડી અછી અછી પેહેનેજી, મગર નહી પેહેનેજી.

મનીહાર-બાંદી ગલોલ હમતો કલકત્તા શહેર ગયે થે.

ગલાલ-મેં બી ચલી ચલી કલકત્તા શહેર ગઈ વાંકા તમાસા દેખા, ગીલી ગીલી, પોળ પોળ, બાજુ બાજુ વાં લાલજી મનીહારકા નામ પાયા મગર લાલજી મનીહાર નહી પાયેજી.

(ઉપર પ્રમાણે કેટલાં શહેરનાં નામ દીધા પછી અમદાવાદ શહેરે આવ્યાનું નીચે પ્રમાણે બોલે છે.)

ગલાલ મેં બી ચલી ચલી અમદાવાદ શેહેર આઈ, રસ્તે રસ્તા, ગીલી ગીલી, પોળ પોળ, ઓર બાજુ બાજુ દેખી, વાં આગે, તીન દરવાજા આગે, તીરપોલી એકી, બીચમેં માણેકચોકડી, આગુ દો જુને પુને દેસવે મીલે, કોનસા કોનસા? (ગમે તે બે જણને બતાવે છે) ઓ દોનું મીલકે હમકુ હલવાઈકી, દુકાન પે લે ચલે, વાં અછી અછી બરફી દીલાઈ, અછે અછે પેન્ડે દીલવાયે, તો બી બંદી સતી બોલી નહીં, સતીકા સત જાવે, તો દીપક મેઉલા ક્યું. વરસેજી, વાંસે હમકુ તંબોલી કી દુકાનપે લે ગયે, વાં અછે અછે પાનકે બીડે દીલવાયે, અછી અછી ઈલાયચી, દીલવાઈ તો બી બંદી બોલે નહી, વીગેરે (ઉપર પ્રમાણે બોલવું)

વાંસે હમકુ સાહીબાગ લે ચલે, વાં આગે અછે અછે પલંગ બીછાયે, ઓર હમકુ પલંગ પે સોલાઈ, ઓર હમારા ઈજારકા નાડા ખોલા, તો હમને વિચાર કીયા; કે કુછ ઈજારકા પરમાના લેતા હોયગા પીછે ? તેલ દેખુ, તેલકી ધાર દેખુ, દો ફોરે ઈસ્ક પડે, ઓર દો ફોરે ઈસ્કે પડે. ઔર બંદી ઝબકર ઉઠગઈ. દોનું લડકા હુવા? કયા ? બે જણા ગમે તેને બતાવે છે.

ગાણું-

હનીહાંરે જોબન મેં લાલનકી :

મે લાલનકી લાલની મેરે લાલ, હનીહાં રે જોબન-

હનીહાં રે મેરો પાતળીઓરે બના.

હનીહાં રે મેરો રાયની દોરે બના.

હનીહાં રે મેરો મનીહારો રે બના.

એસા રે થેઈ થેઈ તા તા થેઈ.

અંકિત ત્રિવેદી

શહેરની ચુપકીદી

અમદાવાદની રફ્તાર આમ તો રાબેતા મુજબની છે, છતાં વિશેષ શો છે ?
એની વાત આ ગઝલમાં શાયર માંડે છે. ચુપકીદી, ટ્રાફિક અને ખોવાયેલો ટહુકો અહીં બિંબ-પ્રતીકલેખે ઊપસી આવે છે. એ જ આ કૃતિની મજા.

કેમ બધુ સરખું ચાલે છે, કઈ તૈયારી રાહ જુએ છે ?
શહેરની ચુપકીદી પાછળ શું મારામારી રાહ જુએ છે !

રોજ ઊંઘમાં મોટું થાતું બાળક ઝબકી બોલે -
છોડો ગાવાનાં હાલરડાં દુનિયાદારી રાહ જુએ છે...

ટ્રાફિકના રંગોને આંજી, સિગ્નલ સામે આંખ મિલાવી,
કંઈ જ નથી મળવાનું તોપણ એક ભિખારી રાહ જુએ છે.

ઊડતાં ઊડતાં પંખી જાણે ખોવાયેલો ટહુકો શોધે -
સાંજ પડે ને હૈયું મારું એમ જ તારી રાહ જુએ છે.

કોઈ પરિચિત ચહેરા જેવો જાણે કે ‘અંકિત’ સૂરજ છે.
સૂરજ-મુખી સૂરજ સામે ધારી ધારી રાહ જુએ છે.

(‘ગઝલવિશ્વ’ ફેબ્રુઆરી-2007)

અમદાવાદના

અમદાવાદના વાસીઓ-નિવાસીઓના ગુણવિશેષ ઉપર કેન્દ્રભાવ સ્થાપિત કરી આપતી સાવ સરળ ગઝલ. આ શહેરના લોકોની ઢબ-છબને પણ અહીં વ્યક્ત કરવામાં આવી છે.

શ્રમ કરીને જે મળે તે ખાય અમદાવાદના,
એ જ કારણસર ગમે ત્યાં જાય અમદાવાદના.

સ્નેહ ભીના માનવી મળતા રહેવાના અહીં,
ઘૂંટ કડવા પી અમીરસ થાય અમદાવાદના.

ફૂલ સમ મહેકી ઊઠે છે પાનખરમાં પણ ઘણા,
કાયમી એવાય સૌને ભાય અમદાવાદના.

ભય નથી જેને લગારે કોઈ વાતે કોઈનો
જિંદગીની ક્યાં કરે છે હાય અમદાવાદના.

આજ ‘આતિશ’આ જગાનું કેટલું ગૌરવ રહ્યું,
મિત્રના શું ? શત્રુના ગુણ ગાય અમદાવાદના.

આદિલ મન્સૂરી

ગઝલ

અમદાવાદની ઢાલગરવાડમાં વર્ષો નિવાસ કર્યા બાદ અમેરિકાને બીજું ઘર બનાવનાર આધુનિક ગઝલકાર આદિલ મન્સુરીની જાણીતી ગઝલ અમદાવાદ વિશે આ ગઝલ પોતે જ બોલકી છે.

નદીની રેતીમાં રમતું નગર મળે ન મળે
ફરી આ દૃશ્ય સ્મૃતિપટ ઉપર મળે ન મળે

ભરી લો શ્વાસમાં એની સુંગધનો દરિયો,
પછી આ માટીની ભીની અસર મળે ન મળે

પરિચિતોને ધરાઈને જોઈ લેવા દો.
આ હસતા ચહેરા; આ મીઠી નજર મળે ન મળે

ભરી લો આંખમાં રસ્તાઓ, બારીઓ ભીંતો
પછી આ શહેર, આ ગલીઓ, આ ઘર મળે ન મળે.

રડી લો આજ સંબંધોને વીંટળાઈ અહીં,
પછી કોઈને કોઈની ખબર મળે ન મળે.

વળાવા આવ્યાછે એ ચેહરા ફરશે આંખોમાં,
ભલે સફરમાં કોઈ હમસફર મળે ન મળે.

વતનની ધૂળથી માથું ભરી લઉં આદિલ,
અરે અ. ધૂળ પછી ઉમ્રભર મળે ન મળે,                                                                                                      ‘મળે ના મળે’ માંથી (પ્ર.આ.1966)

આદિલ મન્સૂરી

શહેરની સડકો ઉપર...

આ અછંદસ કાવ્ય શહેરની સડકો ઉપર ઢંકાતા અને ઢોળાતાતડકાને રિફ્લેક્ટ કરે છે.

અમદાવાદની આબોહવા અને ગરમીની તાસીર ઉપર કાવ્યનું ફૉક્સ છે.

રેકોર્ડબ્રેક ગરમીના મિજાજને માપતું કાવ્ય.

શહેરની સડકો ઉપર

ધૂળમાં ઢંકાયેલો તડકો રડે,

વાહનોતાક્યા કરે

અવકાશને,

ભીડમાં

ચગદાઈ જાતા

સૌ અવાજો

મૌનની દીવાલની

છાયા તળે

પોઢી જતા.

હારમાં ઊભાં મકાનો

એકબીજાને દબાવે,

શૂન્યનજરે વાટ જોતી

બારીઓના હોઠ ફફડે,

માર્ગમાં

ભૂલાં પડેલાં વૃક્ષ પરથી

પાનખર ટપક્યા કરે,

ધીમે ચાલતો,

ચાલ્યો જતો

શહેરની સડકો ઉપર..

કાવ્યસંગ્રહઃ ‘પગરવ’ (પ્ર.આ. 1966)

આદિલ મન્સૂરી

માણેકચોકમાં

અમદાવાદના માણેકચોક અને ઢાલગરવાડ વિસ્તાર એકમેકના પાડોશી  અહીં કવિ વર્ષો સુધી રહ્યા. માણેકચોકને કેન્દ્રમાં રાખીને લખાયેલી આ ગઝલ માત્ર બે વિસ્તાર જ નહીં આખાય શહેરના મૂડને સરળલાવે વ્યક્ત કરી જાય છે.

દૃષ્ટિ ફરેબ ખાય છે માણેકચોકમાં.

બુદ્ધિયે છેતરાય છે માણેકચોકમાં.

સ્વપ્નાઓ નંદવાય છે માણેકચોકમાં,

ને ઊર્મિઓ ઘવાય છે માણેકચોકમાં.

પથ્થર સમયના ફોડતા ખરબચડા હાથને,

રેશમનો સ્પર્શ થાય છે માણેકચોકમાં

ખિસ્સામાં કંઈ ન હોય તો વળજો ન એ તરફ

લાખોના સોદા થાય છે માણેકચોકમાં

જોવા મળ્યા આ શહેરમાં એવાય લોક જે,

જીવન વટાવી ખાય છે માણેકચોકમાં

એ બાજુ જાત તો તમે સંભાળજો જરા,

સોનુ સતત કસાય છે માણેકચોકમાં.

નીકળો કશું ખરીદવા ને અકસ્માતથી,

વેચાઈ પણ જવાય છે માણેકચોકમાં.

અત્યંત ખાનગી હશે જે વાત એ વિશે,

જાહેર સભ ભરાય છે માણેકચોકમાં

કિલ્લાન કાંગરાઓથી ઊતરે છે જ્યારે સાંજ

રાત્રી જવાન થાય છે માણેકચોકમાં.

રંગીન પાલવોમાં પવન મ્હેક પાથરે,

એ તિસ્તરી છતાય છે માણેકચોકમાં

ઊઘડે ભલેને રોજ દુકાનો નવી નવી,

કબરોય પણ ચણાય છે માણેકચોકમાં

કાવ્યસંગ્રહઃ ‘પગરવ’ (પ્ર.આ.1966)

આદિલ મન્સૂરી

ગઝલ

આદિલમન્સૂરીએ જુદા જ મૂડમાં લખેલી ટૂંકી બહેરની લાંબી ગઝલ આ શહેરની તાસીરને શબ્દ-તસવીરે વડે એક-એક શે’રની એક-એક ફેમ બની હોય એમ આપણી સમક્ષ રજૂ કરવામાં આવી છે.

આત્મહત્યા કરવા સળવળતું નગર
દરિયાકાંઠેઆવીને બેઠું નગર

શાંત ઉપરથી સદા લાગે છતાં
ઊંડે ઊંડે ક્યાંક ખળભળતું નગર

કાલ તો ખાલી કરી ચાલ્યા જશું
મારું, તમારું, આપણું, કોનું નગર

ધોમ ધખતા રણમાં કેવળ ઊંટ, કે
ઊંટનીઆંખોમાં ડોકાતું નગર

દૃશ્ય પળમાં થૈ ગયું અદૃશ્ય કૈં
આંખ મીંચાઈ અને ખોયું નગર

સૂર્યસ્પર્શ હાથ મેલા થઈ ગયા
ચાંદનીના દૂધમાં ધોવું નગર

હું સ્થળેસ્થળમાં નિરાશ્રિત થૈ રહ્યો
શ્વાસમાં લૈને ફરું મારું નગર

એકલું ચુપચાપ ઊભું ક્યારનું
ઓરડાના ભેજમાં ઝાંખું નગર

જે નદીની રેતીમાં ઘરઘર રમ્યા
એ નદીની રેતમાં ખોયું નગર

કરસનદાસ લુહાર

અમદાવાદ

આશાનું કિરણ અને વિકાસની ગતિનું દ્યોતક બની રહે છે આ ગઝલ મંજાયેલા અવાજનો રણકો અને પોતીકી અર્ઘછાયા કૃતિને શાદ્યત જીવંત બનાવે છે.

પાંચ અક્ષરથી રચાયા નામને તું યાદ કર,
આંખ સામે આખેઆખું ઊભું અમદાવાદ કર !!

હો સજળ સરવર આ કાંકરિયુંઅને સાબર સદા,
તું તરરાની કોઈ દિવસ ના કશી ફરિયાદ કર.

હર ક્ષણોને સખ્ત કર્મકતાનો ઘેરો રંગ દે,
આ નગરને, આ ધરાને એમ તું અબાદ કર.

સ્નેહ ને સૌંદર્યનું સાપ્રાજ્ય હો હર અંતરે,
ઐક્ય-તારો ઝણઝણાવી સૌથી સુસંવાદ કર.

સૂર્ય તો ઉર્ગ ગયોઃ આ  પોળ કાં સૂતી હજી?
સૌમ્ય અજવાળું લઈ તું જાગજો નો સાદ કર,

પાંચ અક્ષરમાં પુરાયા નામને તું વાદ કર,
આંખ સામે આખેઆખું ઊભુ અમદાવાદ કર!!

કાલિદાસ વ. પટેલ

રૂડા અમદાવાદની વર્ષગાંઠે...

લોકઢાળમાં ટેક સાથે રજૂ થતા આ ગીતનો સ્થાયીભાવ તો નગરપ્રેમ જ છે. અમદાવાદને અને એની યથાતથ છબીને આ ગીતમાં લાઘવપૂર્ણ રીતે રજૂ કરવામાં આવી છે.

રૂડા અમદાવાદ શહેરને ગોંદરે... રે...          ટેક.

રૂડા અમદાવાદ શહેરને ગોંદરે... રે...
મહાત્માગાંધીનો આશ્રમ સાહોય...       ...રૂડા.
રૂડા ગાંધીના એ આશ્રમમાં... રે...
આજીવન આઝાદીનાં ‘પણ’ લેવાય...   ...રૂડા

રૂડાઅમદાવાદ શહેરની‘થાભલી’ એ    
મા ભદ્રકાળીમાના ધામમાં રે... ...
રૂડા ભદ્રકાળીમાના ધામમાં રે... ...
સૌની મનસાઓ પૂરી થાય... ...  રૂડા

રૂડા અમદાવાદ શહેરને પાદરે... રે...
વિદ્યાધામનાં સંકુલ સોહાય... ...  રૂડા.
રૂડાં વિદ્યા કેરાં એ ધામમાં રે... ...
સાચા જીવનનું ઘટતર થાય... ...રૂડા.

રૂડા અમદાવાદ શહેરની મધ્યમાં રે...
વેપાર-વણજનાં માર્કેટ ઊભરાય... ... રૂડા.
રૂડા વેપાર-વાણજને કારણ રે...
આખું અમદાવાદ છે રળિયાત... ... રૂડા.

રૂડું અમદાવાદ થયું છસો વર્ષનું રે...
તેની વર્ષગાંઠે સો સો સલામ !...

અમદાવાદની ટ્રેનિંગ કૉલેજ વિશે

એ તો સર્વોવિદિત છે કે કવીશ્વર દલપતરાય અમદાવાદના નિવાસી રહ્યા. તેમના કવિકર્મમાં અમદાવાદનો ફાળો નાનોસૂનો ન ગણાય. હરિગીત છંદમાં તેઓએ લખેલા દોહરા અમદાવાદનો શિક્ષણસંસ્થા સાથેના અને એ રીતે સમગ્રપણે શહેર સાથેના નાતાને જોડી આપે છે.

(તા. 14મી જુલાઈ સને 1868)

હરિગીત છંદ

આબાદ અમદાવાદ પુર, અધિરાજ તો અંગ્રેજ છે,
ગુજરાતની પ્રખ્યાત રૂડી, રાજધાની એ જ છે.
જ્યાં લક્ષ લોક નિવાસ, પશ્ચિમ પાસ સાભ્રમતી વહે,
જ્યાં વિવિધ છે વેપાર, બહુ પછિયાત પણ આવી રહે.      1

ત્યાં એક અવસર શેઠ, પોતે, પ્રેમચંદ પધારિયા,
કરવા ભલી કૉલેજ ચિત્તમાં શુભ વિચાર વિચારિયા;
સરકારહસ્તક ચોતરીસ, સહસ્ત્ર નાણું સોંપિયું,
ચોપન સહસ્ત્ર ઉમેરિ રચતાં, અધિક સ્થાનક ઓપિયું.        2

દક્ષિણ દિશાએ સ્કૂલથી પણ ભદ્રથી પૂરવ ભર્ણ...,
કીધી ભલી કૉલેજ તેની બહુ સરસ શોભા બર્ન.,
પાડ્યુંપ્રગટ પ્રતિબિંબ, હિમાચાર્યની પોશાળનું
કે ચિત્ર સુંદર ચીતર્યું. નૂપ ભોજની નિશાળનું.               3

હાવર્ડ સાહેબ ઈજીનીયર, નેત્રના આભાસથી,
નકશો પડ્યો નિર્મળ ભલો, જ્યમ પડે સૂર્ય પ્રકાશથી;
શુભ ઈંદ્રપ્રસ્થ સમાન સર્વોત્તમ  બનાવ બની રહ્યો,
રચનાર લેફ્ટનન્ટ લી સાહેબ, ‘મય’ દાનવ થયો.           4

‘આવાસ’ ચારે પાસ, મોટું મધ્યમાં મેદાન છે,
વરાદા કરે મન વાંછન, સુરવર સુરેશ સમાન છે;
ખુબીદાર છે શતખંડ વસશે વાસ ત્યાં વિદ્યાર્થી.
પરમાર્થ માચે રચ્યા સાચા શેઠ તે પરમારથી.              5

ચોખૂણ ઉપર ખૂબ બનિયા, બંગલાન ઘાટ છે,
પશ્ચિમ દિશા, દક્ષિણ દિશાએ, વિરચી સુંદર વાટ છે;
છે પૂર્વ પશ્ચિમ પાસ તો, મનહરણ મોટાં માળિયાં,
વળી પવન આવાગમનનાં, જુગતે મુકેલાં જાળિયાં.         6

બહુ બારિયોં ને બારણાં, કીધાં કમાડો કાચનાં;
નળિયા દિસે નવરંગ, ત્રાંબા તુલ્ય સાચેસાચનાં;
પરદેશી પુરમાં પરવરે તે, જૂગતી છેવા જાય છે,
ભલભલા ભારે ભૂપતી, પણ ભાળિને ખૂશી થાય છે.         7

અંજના શલાકા ‘આદિ, નામાંકિત શહેરમાં સ્થાન છે;
તે મધ્ય જોવા યોગ્ય આ, ઉપયોગી એક મકાનછે,
જ્યાં રાવ મહિપતરામ સાહેબ, મુખ્ય માસ્તર માનિયે,
ગુણી રતનલાલ ગૃહસ્થ, આસિસ્ટર્ટ આજ પિછાનિયે.        8

પણ મગનલાલ પુરાણી વાણી, શુદ્ધ સંસ્કૃત શીખવે,
પ્રતિ દિવસ દલપતરામ કવિતા, કવનની રીતી કવે;
પંડ્યાજી પિતાંબર ગણિત, સિદ્ધાંત શુદ્ધ ગણાવશે,
મહેતાજી મોહનલાલ શાળા પદ્ધતિ શીખાવશે.               9

ઇતિહાસ ને વ્યાકરણ ભણતર પણ ભણાય ભૂગોળનું,
જાણે રસાયણ રીતને થપ તુલ્ય જ્ઞાનખગોળનું,
નીતિ શીખીને નિત્ય નીતિમાન જ્ઞાની ગણાય છે,
મતિ તાજી જાજી મેળવી, મહેતાજી લાયક થાય છે.         10

ન-કશાનું નગર

ઘર કે નગર એટલે શું માત્ર ઈંટ, રેતી-માટી, પથ્થર-સિમેન્ટનું માળખું ? નગર રચાય છે સંબંધ અને વિશ્વાસથી, પ્રસ્તુત કાવ્યમાં નગરની આંતરસંવેદનનો સૂક્ષ્મ રીતે આલેખી છે.

વર્ષોથી તેઓ એક નગર રચી રહ્યા,
કોઈને ખબર નથી
એનાં ઈંટ, માટી ને પથ્થર ક્યાંથી આવી રહ્યાં,
એ તો જોકે એમને પણ ખબર નથી.
કે તેઓ એ બધું ક્યાંથી લાવી રહ્યા.
વર્ષોથી તેઓ એક નગર રચી રહ્યા.

વર્ષોથી કોઈ માણેકનાથ બાવી જાદુઈ સાદડી વણી રહ્યો.
કોઈને ખબર નથી.
કે શાથી એ રાતે વણીને દ્હાડે ઉકેલી રહ્યો.
પણ એને શું ખબર નથી.
કે છાનમાનો એ શું સંકેલી રહ્યો ?
વર્ષોથી કોઈ માણેકનાથ બાવો જાદુઈ સાદડી વણી રહ્યો.

વર્ષોથી તેઓ એક નગર ખચખચી રહ્યા.
વર્ષોથી કોઈ માણેકનાથ બાવોબણબણી રહ્યો.
વર્ષોથી કોઈ માણેકનાથ બાવો ગણીગણી રહ્યો.
વર્ષોથી તેઓ એક નગર કચકચી રહ્યા.
વર્ષોથી તેઓ જે નગર રચી રહ્યા છે તે નથી નકશાનું નગર,
વર્ષોથી તેઓ જે નગર રચી રહ્યા છે તે તો ન-કશાનું નગર.

(‘પરબ’: માર્ચ-2007)

અમદાવાદ 1951

પચાસના દસકમાં અમદાવાદના કાપડની દુનિયાભરમાં ધૂમ હતી. કાપડમિલોએ અમદાવાદ શહેરને ‘ભારતનું માન્ચેસ્ટર’ ઉપમા અપાવી હતી ત્યારે કવિ અમદાવાદની કાપડમિલોનાં ભૂંગળાં (ચીમની) મારફતે નીકળતા ધુમાડાને તાકીને આ-કાવ્યમાં લખે છે કે ‘આ ન શહેર, માત્ર ધૂમના ધૂંવા’

આ ન શ્હેર, માત્ર ધૂમ્રના ધૂંવા,
રૂંધાય જ્યાં મનુષ્યનાં રુંપેરુંવા,
અસંખ્ય નેત્રમાં અદમ્ય રૂપની તૃષા;
ઊગે છે નિત્ય તોય વ્યર્થ રે અહીં ઉષા,
સદાય કૌરવાશ્રયે પડવા ઉદાર કર્ણે શી
કે મિલમાલિકો તણા સુવર્ણ શી;
અહીં સદાય મ્લાન સર્વનાં મુખો,
ન સ્વપ્નમાંય જેમને રહ્યાં સુખો.
ન શ્હેર આ, કુરૂપની કથા;
ન શ્હેર આ, વિરાટ કો’ વ્યથા.

સલ્તનત અને મોગલ સામ્રાજ્ય વખતના અમદાવાદની અનુપમ ઓળખ

અમદાવાદની સ્થાપના સાથે ઘણા બધા સ્મારકો નિર્માણ પામ્યા હતા જેમા ક્રમશ જાણીશું

[1] ભદ્રના કિલ્લાનું બાંધકામ શહેરની સ્થાપના સાથે થયેલ હતું.

[2] અહમદશાહની મસ્જિદ અને જામા મસ્જિદ નું બાંધકામ ઇ.સ.1413 થી 1424 ના સમય ગાળા માં થયેલ હતું.

 [3] અહમદશાહના રોજા અને સરખેજના રોજા46નું નિર્માણ ઇ.સ.1442 થી 1446 ના સમય ગાળા માં થયેલ હતું.

[4]સુલતાન કુતબુદીન ઇ.સ.1449 થી 1451 દરમ્યાન મોટી મસ્જિદ તેમજ કાંકરિયા તળાવનો જિર્ણોધાર થયેલ હતો.

[5]દરિયાખાન ઘુમ્મટનું નિર્માણ મહમૂદ બેગડાના સમય દરમ્યાન ઇ.સ.1453 માં થયું હતું.

[6] ઝુલતા મિનારાનું નિર્માણ ઇ.સ. 1454માં નિર્માણ થયું હતું.

[7] મહમદ બેગડાએ કોટ વિસ્તાર નુ બાંધકામ ઇ.સ 1486 માં કરાવ્યું હતું.

[8]ઇ.સ.1499માં શહેરમાં દાદા હરીની વાવનું નિર્માણ થયું હતુ.

[9] ઇ.સ.1514માં રાણી સિપ્રીની મહમૂદ બેગડાની બેગમ સિપ્રીએ બંધાવી હતી.

[10] ઇ.સ. 1560માં સીદી સૈયદની મસ્જિદનું નિર્માણ થયું હતું.

[11] ઇ.સ. 1622માં શાહજહાંએ શાહીબાગમાં મોતીશાહી મહેલ બંધાવ્યો.

પોળની ઓળખ

         અમદાવાદના કોટ વિસ્તારમાં વિશિષ્ટ મકાનોની ગોઠવણી વિવિધ સમાજનાં લોકો દ્વારા થયેલ હતી,  જેને પોળ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જેમકે નાના સુથારની પોળ, ઘાંચીની પોળ વગેરે....

માણેકચોકની ઓળખ

        અમદાવાદનું મુખ્ય બજાર એટલે માણેકચોક જ્યાં પહેલાનાં સમયમાં લોકો દ્વારા તમામ પ્રકારનો વાણિજ્ય કરવામાં આવતો હતો. આજે પણ સોનાચાંદી તેમજ જીવન જરૂરી વસ્તુઓ લોકો ખરીદવા જાય છે.

ગામ :-  તાજપુર , તાલુકો :-  સાણંદ

સને : 1857 ના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામના શહીદવીરોનો ટુંકો ઈતિહાસ

વીર રત્નાજી અને રંગાજી ઠાકોર

      સને 1857 ના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ વખતે દેશમાં આઝાદી માટેની ક્રાંતિકારી ચળવળે જોર પકડ્યું હતું. ત્યારે અંગ્રેજ અફસર મિ.ટેલરે અમદાવાદના સૂબા સલામતખાનને હુકમ કર્યો કે, ક્રાંતિકારીઓના બળવાને ડામવા તમારા દેશી સૈનિકોનો એક કાફલો મોકલો.

       દરેક લશ્કરનો અફસર અંગ્રેજ હતો અને સૈનિકો દેશી હતાં. અંગ્રેજ અફસરના હુકમ અનુસાર દેશી લશ્કર દોરાતું હતું.

       આ વખતે સૂબાના લશ્કરમાં સાણંદ તાલુકાના તાજપુર ગામના રત્નાજી ઠાકોર અને તેમના સાથીદાર રંગાજી ઠાકોર દેશી લશ્કરમાં નોકરીમાં હતા. આ બન્ને વીરોએ લશ્કરનાં સાથીઓને જણાવ્યું કે, આપણાં જ ભાઈઓ સામે આપણને લડવાનું ફરમાન કરે છે. અને આપણે દેશદાઝ અને સ્વામાન ભુલી ગયાં છીએ. તો ભાઈઓ , આપણે આનો વિરોધ કરવો જોઈએ.

        વળી, રત્નાજી ઠાકોરે લશ્કરમાં વાત કરી કે, મોંઢેથી તોડવામાં આવતાં કારતૂસો ઉપર ગાય અને ડુક્કરની ચરબીનું આવરણ છે. તેથી આપણે ભ્રષ્ટ થઈ રહ્યા  છીએ. આ વાત ધીમે-ધીમે આખા દેશમાં ફરી વળી અને સમગ્ર દેશમાં હિંદુ-મુસ્લિમ સૈનિકોએ બંડ પોકાર્યું.

        મિ.ટેલરે રત્નાજી અને રંગાજી ઠાકોર તથા તેમના સાથીદારોને અન્ય દેશી સૈનિકો સાથે લડવા જવા ફરમાન કર્યું. પણ અમારા દેશી ભાઈઓ અને સઈંકો સામે અમે નહિ જ લડીએ.- એમ કહેતા રત્નાજી અને રંગાજી ઠાકોર સાથે, અમદાવાદના સૂબાના લશ્કરમાંથી અગિયાર જવાંમર્દોએ અંગ્રેજો ખીલાફ માથું ઊંચું કર્યુ. આ દેશપ્રેમીઓએ અંગ્રેજોની ગુલામીની ધુંસરી ફગાવી દીધી અને મોતને મુઠ્ઠીમાં લઈ છાવણી છોડીને ભાગી છુટ્યાં. રત્નાજી ઠાકોર તાજપુર ગામનાં વતની હતાં. તેમણે છેલ્લીવાર સગાંવહાલાંને મળી લેવા વિચાર્યું. પોતાના સાથીદાર રંગાજી સાથે બીજા પાંચ સૈનિક સાથીઓ સાથે તેઓ તાજપુરમાં આવ્યાં અને બાકીનાં ચાર ક્રાંતિકારી વીરો છુટા પડ્યાં.

મિ.ટેલરે ધોળકાના કેપ્ટન મિ.પામને આ ક્રાંતિવીરોને પકડવાનો હુકમ કર્યો અને પોતે પણ સૈનિક ટુકડી સાથે પાછળ ચડ્યો. આ ક્રાંતિવીરો બંને બાજુથી ઘેરાઈ ગયાં.

        ક્રાંતિની ચળવળ ધપાવવા તાજપુર ગામ છોડતાં પૂર્વે મિ.પામ તથા મિ.ટેલરની લશ્કરી ટુકડીએ તેઓને ઘેરી લીધાં. પણ.... આ આઝાદવીરો શરણે ન થતાં મિ.ટેલરનાટેલરનાં હુકમથી સૂબાના લશ્કરી અફસર મિ.અંડરસને રત્નાજી અને રંગાજી ઠાકોર વચ્ચે તાજપુરનાં પાદરમાં સામ-સામે લડાઈ થઇ તેમાં આ બંને વીરો શહીદ થયાં. મરતાં પહેલાં આ શહીદોએ અંગ્રેજ અફસરોને ધોળા દહાડે તારા દેખાડી ઘાયલ કર્યાં હતાં. આ દિવસ 9મી જુલાઈ 1857 નો હતો.

         ગામ લોકોએ આ શહીદોની યાદમાં પાળિયાં સ્થાપ્યાં. ગુજરાત જ નહિ, સમગ્ર ભારતમાં આવાં સ્વાતંત્ર્ય વીરોનાં પાળિયાં રૂપે સ્મારકો બીજે ક્યાંએ જોવાં મળતાં નથી. તે અમદાવાદ જિલ્લાનો ગૌરવ છે.

         શહીદવીરો રત્નાજી અને રંગાજી ઠાકોરનાં આ પાળિયાઓનું સંશોધન લોકસાહિત્યકાર અને સંશોધનકાર શ્રીપુરુષોત્તમ બી. સોલંકી ( સાણંદવાળા ) દ્વારા સને 1969 માં થયું.

         ખાડિયા ઈતિહાસ સમિતિ અને તત્કાલિન આરોગ્યમંત્રી સ્વર્ગસ્થ શ્રીઅશોકભાઈ ભટ્ટ  સાહેબે આ કાર્યમાં રસ લઈ સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામની ક્રાંતિનાં સંભારણાં રૂપે શહીદ સ્મારકનું નવનિર્માણ કરવાં ભગીરથ કાર્ય કર્યું. આજે આ સ્મારક ‘1857 ની ક્રાંતિનાં સંભારણાં’ તરીકે ઓળખાય છે.

      વિશેષ નોંધ : અહિંયા દરવરસે 9 મી જુલાઈનાં દિવસે ગામલોકો અને સરકાર દ્વારા શહીદોને શ્રધ્ધાંજલી આપવાનો કાર્યક્રમ યોજાય છે.

આઝાદી પછીનુ અમમદાવાદ

 [1] વિનોદ કિનારીવાલાની ખામ્ભી ;

10મી ઓગસ્ટ 1947 જયપ્રકાશ નારાયણે શહિદ વિનોદ કિનારીવાલાની ખાંભી નુ ઉદ્ઘાટન ગુજરાત કોલેજ પાસે કર્યુ હતુ.

[2] A.M.T.S બસ સેવા ;

આઝાદી પહેલા શહેરમા સ્થાનિક પરિવહનમાટે એ.બી.સી.[અમદાવાદ બસ કોર્પોરેશન ]કંપની મોરીસ પરિવહન તથા મુંશી બસ સર્વીસ અસ્તિત્વ મા હતી 1/4/1947 ના રોજ A.M.T.S [.[અમદાવાદ મ્યુનિસિપલ ટ્રાંસ્પોર્ટ સર્વિસ] જાહેર બસ સેવા શરુ થઇ.

[3] આકાશવાણી અમદાવાદ ;

1948મા અમદાવાદ આકાશવાણી કેંદ્ર નો શુભારંભ થયો હતો .જે હાલમા ઇન્કમટેક્ષ ચાર રસ્તા ખાતે કાર્યરત છે.

[4] અંધજન મંડળ ;

1950મા અમદાવાદના વસ્ત્રાપુર વિસ્તારમાં અંધ,અપંગ અને અશકત બાળકોમાટે કામ કરતી સંસ્થા છે.જે પણ એક અમદાવાદની  આગવી ઓળખ ઉભી કરે છે.

                                                                                                                  

[5] ન્યુ સિવિલ હોસ્પિટલ,અસારવા ;

1953 ના વર્ષમા  શ્રી હઠીસિંગ,શ્રી પ્રેમાભાઇ અને સર્જન જનરલ ડી.વી.બી.દ્વારા અપાયેલ દાનમાથી 110 એકર ના વિશાળ વિસ્તારમા સૌથી જુની એશિયા ની મોટી અને આધુનિક હોસ્પિટલનુ નિર્માણ થયુ

[6] આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતી ધરાવતી શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ ;

 I.I.M ,નિરમા યુનિવર્સિટી ,N.I.D. અને એલ.ડી.એંજિનિયરિંગ કોલેજ જેવી ગોરવ બક્ષતી અનેક સંસ્થાઓ અમદાવાદમા નિર્માણ પામેલ છે. વિ`વના વિવિધ દેશોના પ્રવેશ માટે રસ ધરાવે છે.

[7] અમદાવાદના બ્રિજ

નહરુ બ્રિજ [1962]                        સુભાષ બ્રિજ [1973]

[9] મોટેરા સ્ટેડીયમ ;

12મી નવેમ્બર 1983ના રોજ ટેસ્ટ ક્રિકેટના નકશા પર અમદાવાદનુ નામ અંકિત થઇ ગયુ.અમદાવાદ સ્થિત આ સ્ટેડીયમ આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતી ધરાવે છે. 

                                                         

 [10]છ માર્ગિય એક્ષપ્રેસ:

2003 મા દેશ નો સૌ પ્રથમ છ માર્ગિય એક્ષપ્રેસ ની શરુઆત થઈ.

[11]એરપોર્ટ(સરદાર વલ્લભભાઇ પટેલ ઇન્ટરનેશનલ એરપોર્ટ)  :

1937 મા સ્થાપિત થયેલ એરપોર્ટ ને ઇન્ટરનેશનલ તરીકે 23 મે 2000 માં માન્યતા મળી.જે અમદાવાદ ની આગવી ઓળખ છતી કરે છે.

[12] વિવિધ સંસ્થાઓ:

એ.એમ.એ[1997]               સાયન્સસીટી                અટીરા[1947] 

  પી.આર.એલ[1954]                    ઇસરો[1972]

એ.એમ.એ, સાયન્સસીટી,અટીરા,પી.આર.એલ,ઇસરો જેવી સંસ્થાઓ આઝાદી પછી નિર્માણ પામી જે આગવી નામના ધરાવે છે.

[13]પતંગ મહોત્સવ:

   જાન્યુઆરી મહીના મા 13,14,15 મી તારીખ ના રોજ અમદાવાદમા નેશનલ કાઇટ ફેસ્ટીવલ ની ઉજવણી થાય છે.આ મહોત્સવ શાહીબાગ પોલીસ સ્ટેડીયમ મા ઉજવાય છે.

[14]વાયબ્રન્ટ નવરાત્રી:

દર વર્ષે  અમદાવાદ મા આવેલ ગુજરાત યુનિવર્સીટી જી.એમ.ડી.સી ગ્રાઉન્ડ મા દર વર્ષે વાયબ્રન્ટ નવરાત્રી ની ઉજવણી કરવા મા આવે છે.

(15) બી.આર.ટી. એસ.

Bus rapid transist system ની શરુઆત 14 ઓક્ટોમ્બર 2000 મા થઇ.

(16) કાંકરિયા કાર્નિવલ:

અમદાવાદ ની એક આગવી ઓળખ એવા કાંકરિયા કાર્નિવલ ની શરુઆત 25 થી 31 ડીસેમ્બર 2008 મા કંકરિયા કાર્નિવલ ઉજવી ને કરવામા અવી. જે દર વર્ષે ઉજવવામા અવે છે.

(17) રીવર ફ્રન્ટ

1997 મા "સાબરમતી" રીવર ફ્રન્ટ ડેવલોપમેંટ કોર્પોરશન લીમીટેડ નુ માળખુ રચાયુ અને 15 ઓગસ્ટ 2012 ના રોજ ખુલ્લો મુકવામા અવ્યો. 

ધંધુકા તાલુકાનાં લોકગીતો

ચાકરી

ઊડયું ઊડયું માજમરાત
                વસાવ્યું રૂડું વડોદરું રે લોલ,

વડોદરામાં થઈ છે હાલામાલ,
                ખોવાણી મારી દામણી રે લોલ.

ઉઠો દાસી દીવડીઆં અજવાળો,
                કાગળીઆં આવ્યાં રાજનાં રે લોલ.

કોડિયામાં નથી રે દીવેટ,
                શેણેથી પ્રગટુ’દીવડો રે લોલ ?

અધમણ રૂની વણી રે દીવેટ,
                સોનાસળીએ પ્રગટયો દીવડો રે લોલ.

બાળ્યાં બાળ્યાં બાર ઘાણીનાં તેલ,
                સવારે કાગળ ઉંકલ્યા રે લાલ.

રાતી ઘોડી પાતળિયા અસવાર,
                અલબેલો ચાલ્યા ચાકરી રે લોલ.

ગોરીએ ઝાલી ઘોડાની લગામ,
                અલબેલા ના જાવ ચાકરી રે લોલ.

સસરા ઘેર સરકારી છે કામ,
                સસરા ગયે કેમ ચાલશે રે લોલ.

ચાકરીએ મારા જેઠજીને મેલો;
                અલબેલા, ના જાવ ચાકરી રે લોલ.

જેઠ ઘર જેઠાણી છે વઢકારાં,
                સવારે ઝગડો લાગશે રે લોલ.

ચાકરીએ મારા દિયરજીને મેલો,
                અલબેલો, ના જાવ ચાકરી રે લોલ.

દિયેર ઘેર દેરાણી છે નાનું બાળ,
                મે’લોમાં બીકું લાગશે રે લોલ.

આવ્યા આવ્યા ચોમાસાના દિન
                આભે ઝબુકે વીજળી રે લોલ.

સાથે લઈશું છત્રીઓ બે ચાર,
                ચોમાસું ગોરી, શું કરે રે લોલ ?

આવ્યા આવ્યા શિયાળાના દિન,
                ટાઢેથી દેય થરથરે રે લોલ.

સાથે લઇશું ડગલા બે ચાર,
                શિયાળો ગોરી, શું કરે રે લોલ ?

આવ્યા આવ્યા ઉનાળાના દિન,
                તાપે પરસેવો ઊતરે રે લોલ.

સાથે લઈશું પંખા બે ચાર,
                ઉનાળો ગોરી, શું કરે રે લોલ ?

રાતી ઘોડી, અલબેલો અસવાર,
                પાતળિયા ચાલ્યા ચાકરી રે લાલ.

સેજા માળણ રે

સોનાની ચુડી, સેજા માળણ રે,
રૂપાની રકેબી, સેજા માળણ રે.

નાગરવેલનાં પાન, સેજા માળણ રે,
માખણીઓ ચુનો, સેજા માળણ રે.

કેવડીઓ કાથો, સેજા માળણ રે,
સેવંતી સોપારી, સેજા માળણ રે.

કયી વહૂ બાયણાં પાછળ રૂવે, સેજા માળણ રે,
એની નણદી આંસુ લુવે, સેજા માળણ રે.

ભાભી, તમે શીદને રૂઓ, સેજા માળણ રે,
નવી નવ દહાડા રહેશે, સેજા માળણ રે;
જૂનો તો જનમારો રે’શે, સેજા માળણ રે.

માળણ જશે એને ઘેર, સેજા માળણ રે,
આપણે થશે લીલા લહેર, સેજા માળણ રે.

*

અવાઢીલો મેઘ

સોના ઈંઢાણી રૂપા મારું બેડલું રે લોલ,
સાતે સહીઅરું રે, સરવર પાણી સંચરી રે લોલ.

આલા લીલા વાંરા રે કાંઈ વઢાવ્ય,
એની ચડાવું રે, છબીલાને વાંસળી રે લોલ.

વાંસળીનો છે સરવો સરવો સાદ,
વાંસળીના સાદે જીવણુ, પાણી સંચર્યા રે લોલ.

બેડુ મેલ્યું સરોવરીઆની પાળ,
ઈંઢોણી વળગાડી આંબા કેરી ડાળખી રે લોલ.

રોઝી ઘોડી, પાતળિયો અસવાર,
વા’લીડાનાં પાદરડાં ખેતર જળે ભર્યાં રે લોલ.

વાવજો વાવજો રે, તલ મગ, બાજરો ને જાર,
મો’લોમાં વવરાવું લવિંગ સોપારીને એલચી રે લોલ.

*

ઝઘડો આદરીઓ

મારી શોકયે જી રે, રમવા ટાણે ઝગડો આદરીઓ.

શત શરણાઈ વાગે, ભડ ભૂંગળ વાગે,
નવ નોખત વાગે, જટાધારીની વેલ,
ચાલ ચમકારે, મહીઅર જાવા ટાણે.

મારી નણદીએ જી રે, રમવા ટાણે ઝઘડો આદરીઓ.

શત શરણાઈ વાગે, ભડ ભુંગળ વાગે,
નવ નોબત વાગે, જટાધારીની વેલ,
ચાલ ચમકારે, મહીઅર જાવા ટાણે.

દેડકો તાણી જશે

આમલી હેઠે તળાવ,
                સમુદર હેલે ચડયાં રે !

કાનજી’નાવા ન જઈશ,
                દેડકો તાણી જશે રે !

દેડકાનો તાણ્યો ન જઈશ,
                કાચબા ઝીલી લેશે રે !

કાચબાનો તાણ્યો ન જઈશ.
                તારી મા ઝીલી લેશે રે !

*

અણગણ

સવારમાં ઉડી, સાલ્લો પહેરી,
        ગઈ પાડોશણને ઘેર;
                અણગણ કરવા જી રે.

બહેન પાડોશણ પાતળાં,
        કાંઈ દેવતા હોય તો આલ;
                અણગણ કરવા જી રે.

મેડીએ બેસી પુરીઓ વણી,
        ને ડગલા ભરીઆ ચાર;
                અણગણ કરવા જી રે.

સવા મણનો ભાત ઓસાગ્યો,
        ને પચીસ શેરની દાળ;
                અણગણ કરવા જી રે.

એટલું ઓંહાળીને ઓટલે બેઠી,
        આવ્યા ઘરના નાથ;
                અણગણ કરવા જી રે.

જીઓ ગોરાંદે પાતળાં,
        કાંઇ ખાવા હોય તો આલ;
                અણગણ કરવા જી રે.

સાત દા’ડાનું ભૈડકું,
        ને તેર દા’ડાની છાશ;
                અણગણ કરવા જી રે.

ખાવું હોય તો ખાવ,
        નહિતર મને આવ્યો છે તાવ;
                અણગણ કરવા જી રે.

વડોદરાના વૈદ તેડાવો,
        જોવડાવો વહુની નાડ;
                અણગણ કરવા જી રે.

તાવ નથી, તરીઓ નથી,
        રહ્યો પુરીઓનો ભાર;
                અણગણ કરવા જી રે.

વૈદ તારો દીકરો રે મરજો,
        કહી દીધી પુરીઓની વાત;
                અણગણ¹ કરવા જી રે.

મેઘરાજ

ઓ મેઘરાજા, આ શી તમારી ટેવ, મેઘા વરસોને !

આ બાજરી સૂકાઈ જાય છે,
                પેલી જારોતાં મૂળ તો જાય;

ઓ મેઘ રાજા, વરસો તો સુખ થાય, મેઘા વરસોને !

*

ઘણું શું કહીએ ?

ઉંદર, ભલી તારી ચાંચ,
        મારા રૂપિયા લઇ ગયા પાંચ;
                ઘણું શું કહીએ રાજ, વા’લાજી !

ઉંદર, ભલા તમારા હોઠ,
        મારો દળેલો ખઈ ગયા લોટ;
                ઘણું શું કહીએ રાજ, વા’લાજી !

ઉંદર, ભલા તમારા ગાલ,
        મારા દાબેલ ખઈ ગયા વાલ;
                ઘણું શુ કહીએ રાજ, વા’લાજી !

ઉંદર, ભલું તમારું નાક;
                મારું તળેલ ખઈ ગયા શાક;
                ઘણું શું કહીએ રાજ, વા’લાજી !

ઉંદર, ભલા તમારા દાંત,
        મારી કરડી ખાધી તાંત;
                ઘણું શું કહીએ રાજ, વા’લાજી !

ઉંદર, ભલા તમારા કાન,
        મારા તાણી ગયા છો પાન;
                ઘણું શું કહીએ રાજ, વા’લાજી !

ઉંદર, ભલું તમારું પેટ,
        મને ભલી કરાવી વેઠ;
                ઘણું શું કહીએ રાજ, વા‘લાજી !

ઉંદર, ભલા તમારા પગ,
        મારા દાબેલ ખઈ ગયા મગ;
                ઘણું શું કહીએ રાજ, વા’લાજી !

ઉંદર, ભલું તમારું પુંછડું,
        મારું કરડી ખાધુ લુગડું;
                ઘણું શું કહીએ રાજ, વા’લાજી !

ઉંદર, ભલી તમારી બોલી,
        મારી કળશી ડાંગર ફોલી;
                ઘણું શું કહીએ રાજ, વા’લાજી !

ઉંદર, ભલી તમારી ચાલ,
        મારી કોરી કરડી સાલ;
                ઘણું શું કહીએ રાજ, વા’લાજી!

ઉંદર, ભલો તમારો લટકો,
        મારો કોરો કાપ્યો પટકો;
                ઘણું શું કહીએ રાજ, વા’લાજી !

ઉંદર, ભલી તમારી ટેવ,
        મારી ખઈ ગયા તમે સેવ;
                                ઘણું શું કહીએ રાજ, વા’લાજી !

સહીએરીઆં

દલ્લી બજારમાં ગ્યાં’તાં, સહીએરીઆં !
શું શું વેચવા રે આયું, સહીએરીઆં !

કાંસકા વેચવાને આયા, સહીએરીઆં !
ઉભલે ઉભલે જોયા, સહીએરીઆં !

વાંકા વળીને મૂલ કીધાં, સહીએરીઆં !
હેઠા બેસીને મૂલ આપ્યાં, સહીએરીઆં !

*

મારવાડી

તમે એકવાર મારવાડ જાજો રે મારવાડી !
તમે મારવાડથી મોતી લાવજો રે મારવાડી !

ઓલ્યું લાવજો, પેલું લાવજો,
        પાન સોપારી, પાનનાં બીડાં;
        હોંકકે પેલું, હોંકકે પેલું.

કચકડાની ડાબલી લાવજો રે મારવાડી !

તમે એકવાર ડભોઈ જાજો રે મારવાડી !
તમે ડભોઈથી ડાબડા લાવજો રે મારવાડી !

ઓલ્યું લાવજો, પેલુ લાવજો,
        પાન સોપારી, પાનનાં બીડાં,
        હોંકકે પેલું, હોંકકે પેલું.

કચકડાની બંગડી લાવજો રે મારવાડી !

તમે એકવાર સુરત જાજો રે મારવાડી !
તમે સુરતથી સાડી લાવજો રે મારવાડી !

ઓલ્યું લાવજો, પેલું લાવજો,
        પાન સોપારી, પાનનાં બીડાં,
        હોંકકે પેલું, હોંકકે પેલું.

કચકડાની વીંટીઓ લાવજો રે મારવાડી !

તમે એકવાર પાટણ જાજો રે મારવાડી,
તમે પાટણથી પટોળાં લાવજો રે મારવાડી !

ઓલ્યું લાવજો, પેલું લાવજો,
        પાન સોપારી, પાનનાં બીડાં;
        હોંકકે પેલું, હોંકકે પેલું.

કચકડાની કાંસકી લાવજો રે મારવાડી !

*

હમચી

હમચી લ્યોને, ધમચી લ્યોને,
        મેંદી લ્યોને, મોંઘી બાવા હમચી.

સાત સાંઠા સાથે વાવ્યા,
        એક સાંઠો મોંઘો, બાવા હમચી.

સાત જમાઈ સાથે જમવા આવ્યા,
        ક્યો જમાઈ મોંઘો ? બાવા હમચી.

*

આવચી-બાવચી

અમે શેર બશેર ભાંગ પીધી હો લાલ !
        આવચી લ્યો, બાવચી લ્યો !

તમે કેના ઉપર ભાંગ પીધી હો લાલ !
        આવચી લ્યો, બાવચી લ્યો !

અમે બહેન ઉપર ભાંગ પીધી હો લાલ !
                આવચી લ્યો, બાવચી લ્યો !

*

ધૂપેલ

બે પૈસાનું મેં ધૂપેલ આણ્યું ;
મૈં ઘાલ્યું ને મારી સહીઅરે ઘાલ્યું.

વધ્ધું એટલું રેડયું પેલા પાટુડામાં !
મુંબઈ શહેરનાં પાટુડા છલ્લાઈ ગ્યાં.

ત્યાંથી તે રેલો ઓરડે ચાલ્યો,
ડોશીઓની ડાબડીઓ તણાઈ ગઈ.

ત્યાંથી તે રેલો પરસાળે ચાલ્યો,
પરસાળની તપેલીઓ તણાઈ ગઈ.

ત્યાંથી તે રેલો ખડકીઓ ચાલ્યો,
ખડકીનાં કમાડ તણાઈ ગયાં.

ત્યાંથી તે રેલો બજારે ચાલ્યો,
બજારની દુકાનો તણાઈ ગઈ.

ત્યાંથી તે રેલો લાગોળે ચાલ્યો,
ભાગોળના ઉકરડા તણાઈ ગયા.

નંદલાલ

કોઠીમાંથી ઘઉંલા કાઢયા હો નંદલાલ !
ઝીણા મોટેરા સોયા હો નંદલાલ !

ઝીણા મોટેરા ભઈડયા, હો નંદલાલ !
મોટું મોટું ભૈડકું બનાયું, હો નંદલાલ !

હૈડ ફૈડ સાલ્લો પે’ચો હો નંદલાલ !
અડધું ખાધું ને અડધું બાંધ્યું હો નંદલાલ !

સાંકડી શેરીમાં ગ્યાં’તાં, હો નંદલાલ !
હળ છૂટયું ને ભાતું આવ્યું હો નંદલાલ !

રાસ નાખી ને પરોણો નાખ્યો હો નંદલાલ !
મને મારશો નઈ, તમે સાંભળો હો નંદલાલ !

હેઠાં બેસીને ઈંટ લીધી હો નંદલાલ !
તાકીને તાલકામાં દીધી હો નંદલાલ !

*

જોડે રહેજો

જોડે રહેજો રાજ,
        કયા ભાઈની ગોરી રે, કયી વહુ
                        જોડે રહેજો રાજ ?

જોડે નહિ રહું રાજ,
        શાઆળાની ટાઢ પડે, ને હું
                        જોડે કેમ રહું રાજ ?

જોડે રહેજો રાજ,
        ફુલની પછેડીઓ સાથે રે, રાજવણ,
                        જોડે રહેજો રાજ !

જોડે રહેજો રાજ,
        કયા ભાઈની ગોરી રે, કયી વહુ,
                        જોડે રહેજો રાજ !

જોડે નહિ રહું રાજ,
        ઉનાળાના તાપ પડે ને હું,
                        જોડે કેમ રહું રાજ ?

જોડે રહેજો રાજ,
        કયા ભાઈની ગોરી રે, કયી વહુ,
                        જોડે રહેજો રાજ !

જોડે નહિ રહું રાજ,
        ચોમાસાની ઝડીએ પડે, ને હું
                        જોડે કેમ રહું રાજ ?

જોડે રહેજો રાજ,
        મોતીના મોડિયા માથે રે, લાજવણ,
                        જોડે રહેજો રાજ !

*

હીરા ગરાસણી

લશ્કર આવ્યું રે વડોદરા શહેરનું;
        ઘેરી ઘેરી રે હીરા ગરાસણી.

આવ્યાં આવ્યાં કે દાદાનાં ગામડાં;
        જોડયો ડુલી રે, હીરા ગરાસણી;
        તોય ના છુટી રે, હીરા ગરાસણી.

વનરાવનમાં હો રાજ, ભોજનિયાં,
ભોજનિયાં કરનારી બડી છેલ; વનમાં છાંયો છે. છાંયોo

વનરાવનમાં હો રાજ, મખવાસિયાં,
મખવાસિયાં કરનારી બડી છેલ; વનમાં છાંયો છે. છાંયોo

વનરાવનમાં હો રાજ, પોઢણિયાં,
પોઢણિયાં કરનારી બડી છેલ; વનમાં છાંયો છે;
                        છાંયો છાંયો હો રાજ, છાંયો છે.

*

મોતી વેરાણાં ચોકમાં

ઊંચા ઊંચા મંદિર, ઊંચાં માળિયાં રે,
નીચાં નીચાં ટીડોરિયાંનાં હાટ રાજ;
                                મોતી વેરાણાં ચોકમાં રે.

મારા સસરા રાજ માંયલા રાજિયા રે,
મારી સાસુડી સમદર વેળ રાજ;
                                મોતી વેરાણાં ચોકમાં રે.

મારા જેઠ હાથીદાંત ચુડલો રે,
મારી જેઠાણી ચુડલીની ચીપ રાજ;
                                મોતી વેરાણાં ચોકમાં રે.

મારા દેર બાજુબંધ બેરખા રે,
મારી દેરાણી બેરખાની પાંખ રાજ;
                                મોતી વેરાણાં ચોકમાં રે.

મારી નણંદ વાડી માંયલી ચરકલી રે,
ઈતો આવે ને ઊડી જાય રાજ;
                                મોતી વેરાણાં ચોકમાં રે
મારો નણદોઈ વાડી કેરો વાંદરો રે,
ઈતો પાકાં ગોતીને ફળ ખાય રાજ;
                                મોતી વેરાણાં ચોકમાં રે

એણે કાચાં કાંચાંનો કર્યો કેર રાજ;
                                મોતી વેરાણાં ચોકમાં રે

*

તેજડી

હાં રે છોડી તેજડી, છેડો ઢળકતો મેલ,
        છોડી તેજડી, તારો મલક મારે જોવો છે.

હાં રે છોડી તેજડીને કાંડા પરમાણે કડલાં રે,
હાં રે છોડી તેજડીને કાંખીએ લીધેલ વાદ;
        છોડી તેજડી, તારો મલક મારે જોવો છે. હાં રે છોડી

હાં રે છોડી તેજડીને ડોકે પરમાણે દાણિયું રે,
હાં રે છોડી તેજડીને ઝરમર્યે લીધેલ વાદ;
        છોડી તેજડી, તારો મલક મારે જોવો છે. હાં રે છો.

હાં રે છોડી તેજડીને નાક પરમાણે નથડી રે,
હાં રે છોડી તેજડીને ટીંબકીએ લીધેલ વાદ;
        છોડી તેજડી, તારો મલક મારે જોવો છે. હાં રે છો.

આ રે ભોજનિયાં અમે નથી જમતા,
        અમે માટીના જમનારા;
                ઉગરવાની એક બારી.

શગાળશા શેઠ કસાઈ વાડે ચાલ્યા,
        ઢોરની માટી લઈ આવ્યા;
                ઉગરવાની એક બારી.

આ રે ભોજનિયાં અમે નથી જમતા,
        માટી ચેલૈયાની જમનારા;
                ઉગરવાની એક બારી.

ભણતો ને ગણતો ચેલૈયો લઈ આવ્યા,
        આવી ઉભો છે ઘરબારે;
                ઉગરવાની એક બારી.

દૂધનો પીનારો કુંવર ચેલૈયો,
        ગોરસડાં સુનાં સુનાં લાગે;
                ઉગરવાની એક બારી.

રસોડે જમનાર કુંવર ચેલૈયો,
        રસોડાં સુનાં સુનાં લાગે;
                ઉગરવાની એક બારી.

નીશાળે જાતો કુંવર ચેલૈયો,
        નિશાળ્યું સુની સુની લાગી;
                ઉગરવાની એક બારી.

હાટડિયે બેસનાર કુંવર ચેલૈયો,
        હાટડિયે હડતાલ પાડી,
                ઉગરવાની એક બારી.

ચાલો દેરાણી, ચાલો જેઠાણી,
        સાધુ વળાવાને જાઈ;
                ઉગરવાની એક બારી.

ગાજતે ને વાજતે સાધુ વળાવ્યા,
        સામે ચેલૈયો ભણી આવે;
                ઉગરવાની એક બારી.

*

બેનને વળામણાં

દીકરી, રાખજે પાનેતરની લાજ તું,
                પાનેતર પિયરનું રે લોલ.

તેમાં સમાએલ કુળની મરજાદા,
                પાનેતર છે પિયરનું  રે લોલ.

હોંશે પે’રાવ્યું વીરાએ હોંશથી,
                પાનેતર છે પિયરનું રે લોલ.

તેના છેડે માતાજીના લાડ જો,
                પાનેતર પિયરનું રે લોલ.

તેના છેડે પિતાજીનાં હેત જો,
                પાનેતર પિયરનું રે લોલ.

પે’રી ઓઢીને જાવ સાસરે જો,
                પાનેતર પિયરનું રે લોલ.

ઉપર ઓઢી છે ચુંદડી સાથ જો,
                ચુંદડી સાસરિયાંની રે લોલ.

ઓતરાના દાદા બે દંતારી તેડાવે,
કાઢો ઓતરાની ચુંડલિયું, અભિમાન ચકરાવે ચડિયા.

કાઢે આખી ને નીકળે ભાંગેલી,
ઓતરાને અપશુકન થાય, અભિમાન ચકરાવે ચડિયા.

ઓતરાની માતાને સપનાં રે આવ્યા,
સપનાં આવ્યાં છે સારી રાત, અભિમાન ચકરાવે ચડિયા.

*

શેરડીનો સાંઠો

શેરડીનો સાંઠો મધુરો મીઠો,
ગાંઠે ગાંઠે રસિયાળો; પરદેશી, તારો કોણ કરે પતિયારો.

સડા ઘડાવતાં નવ જુગ લાગ્યા,
બેડિયુંમાં મેલ્યો અંગારો; પરદેશી, તારો કોણ કરે પતિયારો.

કડું ઘડાવતાં તારે નવજુગ લાગ્યા,
લોકીટમાં મેલ્યો અંગારો; પરદેશી, તારો કોણ કરે પતિયારો.

ઝાંઝરી ઘડાવતાં તારે નવ જુગ લાગ્યા,
દોરિયામાં મેલ્યો અંગારો;પરદેશી, તારો કોણ કરે પતિયારો.

વીંટી ઘડાવતાં તારે નવ જુગ લાગ્યા,
વેઢમાં મેલ્યો અંગારો; પરદેશી, તારો કોણ કરે પતિયારો.

ખેતર ખેડયાં

ખેતર ખેડયાં તો ભલે ખેડયાં,
        મારો રાફડો શા માટે ખેડયો ? મારી સૈયર;
                મેણાંની મારી હું તો રાફડામાં રઈશ.

સસરો બોલે તો ભલે બોલે,
        મારી સાસુડી શીદને બોલે ? મારી સૈયર;
                મેણાંની મારી હું તો રાફડામાં રઈશ.

જેઠ બોલે તો ભલે બોલે,
        મારી જેઠાણી શીદને બોલે ? મારી સૈયર;
                મેણાંની મારી હું તો રાફડામાં રઈશ.

દિયર બોલે તો ભલે બોલે,
        મારી દેરાણી શીદને બોલે ? મારી સૈયર;
                મેણાંની મારી હું તો રાફડામાં રઈશ.

ખેતર ખેડયાં તો ભલે ખેડયાં,
        મારો રાફડા શીદને ખેડયો ? મારી સૈયર,
                મેણાંની મારી હું તો રાફડામાં રઈશ.

*

ગરબો ગાઈએ

આરસ પારસનો મણી જડેલ ચોક છે રે,
ત્યાં રમશે પાર્વતીનો કંથ; ચાલો ગરબો ગાઈ એ શ્રી મહાદેવનો.

હું તો ઉતારા લઈને ઊભી રહી રે,
ઉતારા કરશે પાર્વતીનો કંથ;ચાલો ગરબો ગાઈએ શ્રી મહાદેવનો.

હું તો દાતણિયાં લઈને ઊભી રઈ રે,
દાતણ કરશે પાર્વતીનો કંથ, ચાલો ગરબો ગાઈએ શ્રી મહાદેવનો.

સંગ્રાહક : સૌ. ગજરાબેન સોમાણી

*

વેણું વાગે

વેણુ વાગે ને ચમર ઢળે, ને મધુરા બોલે મોર;
                                        વેણું વાગે છે.

ભાઈ રે ગાયું ના ગોવાળ, અમને ગોવિંદજી બતાવ,
                                        વેણું વાગે છે.

કેવા તમારા ગોવિંદજી, ને કિયા એંધાણે બતાવું ?
                                        વેણું વાગે છે.

કાળા અમારા કાનજી, એની મોરલીએ એંધાણ;
                                        વેણું વાગે છે.

માથે મેવાડી મોળિયાં, એને અંબોડે પાકાં તેલ;
                                        વેણું વાગે છે.

ખંભે ખંભાતી ધોતિયાં, એના છેડલે ચંપા ચાર;
                                        વેણું વાગે છે.

હાથે બાજુબંધ બેરખા, એની દશે આંગળીએ વેઢ;
                                                                                વેણું વાગે છે.

એના પગે તે પીળી મોજડી, એ તો હીંડે દમકતી ચાલ;
                                        વેણું વાગે છે.

વેણું વાગે ને ચમર ઢળે, ને મધુરા બોલે મોર;
                                        વેણું વાગે છે.

*

બેડાં નંદવાણાં

પાણી ગ્યાં’તાં રે, બેની મારી, તળાવનાં રે,
પાળેથી લપટયો પગ, બેડાં મારાં નંદવાણાં રે.

ડેલીએ બેઠા રે, બેની, મારા સાસરા રે,
કેમ કરી ઘેરે જઈશ, બેડાં મારાં નંદવાણાં રે.

લાંબા તાણીશ રે, બેની, મારા ઘૂમટા રે,
ઘૂમટાની ઓઘે જઈશ, બેડાં મારાં નંદવાણાં રે.

પાણી ગ્યાં’તાં રે, બેની મારી, તળાવનાં રે,
પાળેથી લપટ્યો પગ, બેડાં મારાં નંદવાણાં રે.

ઓસરીએ બેઠા રે, બેની, મારા જેઠજી રે,
કેમ કરી ઘરમાં જઈશ, બેડાં મારાં નંદવાણાં રે.

લાંબા તાણીશ રે, બેની, મારા ઘૂમટા રે,
ઘૂમટાની ઓથે જઈશ, બેડાં મારાં નંદવાણાં રે.

પાણી ગ્યાં’તાં રે, બેની મારી, તળાવનાં રે,
પાળેથી લપટયો પગ, બેડાં મારાં નંદવાણાં રે.

ઓરડે બેઠાં રે, બેની, મારાં સાસુજી રે,
કેમ કરી ઘરમાં જઈશ,બેડાં મારાં નંદવાણાં રે.

હળવે હાલીશ રે, બેની, મારાં અયોરડે રે,
લપાતી છુપાતી જઈશ, કે બેડાં મારાં નંદવાણાં રે.

પાણી ગ્યાં’તાં રે, બેની, મારી, તળાવનાં રે,
પાળેથી લપટ્યો પગ, બેડાં મારાં નંદવાણાં રે.

આંખ્યુંની ઓળખાણ ડોલરિયા દેડકા,
                        ભોંમાંથી નીકળ્યો.

કડલા ઘડાવી દે અલ્યા ડોલરિયા દેડકા,
                        ભોંમાંથી નીકળ્યો.

ઘાઘરો સિવડાવી દે અલ્યા ડોલરિયા દેડકા,
                        ભોંમાંથી નીકળ્યો.

(આ રીતે જુદી જુદી વસ્તુનાં નામ લઈને ટિંટોડો લેતી વખતે ઝાલાવાડમાં ગવાય છે)

*

મગનિયાનો ટિંટોડો

તાવીના મારગે, હાલ્યો મગનિયો,
                તાવીના મારગે હાલ્યો રે લોલ.

લોઢાની સાંકળે બાંધ્યો મગનિયાને,
                લોઢાની સાંકળે બાંધ્યો રે લોલ.

પાણાની કેદમાં પૂર્યો મગનિયાને,
                પાણાની કેદમાં પૂર્યો રે લોલ.

નેતરની સોટીએ માર્યો મગનિયાને,
                નેતરની સોટીએ માર્યો રે લોલ.

લોઢાની સાંકળું તોડી મગનિયે,
                પાણાની જેલું પાડી રે લોલ.

વાંહે સપઈડાની ફોજું મગનિયા,
                વાંહે સપઈડાની ફોજી રે લોલ.

ધોડીને ધૂબકો માર્યો મગનિયે,
                ધોડીને ધૂબકો માર્યો રે લોલ.

ધોડજો એનાં મા-બાપ, ધોડજો એનાં ભાઈ-બહેન,
                મર્યો મગનિયો મર્યો રે લોલ.

*

ઢોલે રમું

હાં રે ભાણેજડાં, સરોવર જાઉં તો ઢોલે રમું રે,
પણ કેરા ઝાંઝર લઈ ગ્યો ઓલ્યો વિઠલો;

પગે અડવી થઈ રે ભાણેજડાં,
                        સરોવર જાઉં તો ઢોલે રમું રે

હાં રે ભાણેજડાં, સરોવર જાઉં તો ઢોલે રમું રે,
હાથ કેરી ચુંડલી લઈ ગ્યો ઓલ્યો વિઠલો;
                હાથે અડવી થઈ રે ભાણેજડાં,
                        સરોવર જાઉં તો ઢોલે રમું રે

હાં રે ભાણેજડાં, સરોવર જાઉં તો ઢોલે રમું રે;
ડોક કેરું દાણિયું લઈ ગ્યો ઓલ્યો વિઠલો,
                ડોકે અડવી થઈ રે ભાણેજડાં,
                        સરોવર જાઉં તો ઢોલે રમું રે

હાં રે ભાણેજડાં, સરોવર જાઉં તો ઢોલે રમું રે,
હાથ કેરી ચુંડલી લઈ ગ્યો ઓલ્યો વિઠલો;
                હાથે અડવી થઈ રે ભાણેજડાં,
                        સરોવર જાઉં તો ઢોલે રમું રે

હાં રે ભાણેજડાં, સરોવર જાઉં તો ઢોલે રમું રે.

રામચંદરે એને કીરપા કીધી,
                દીધાં થાળી લોટો ને તુંબડી;

ચરણ ધોઈને ચરણામૃત પીધાં,
                નાવિકને ત્રણભવનની ખબરું પડી;
        ઘેલા રામ જોગી, નહિ બેસાડું નાવડી.

*

મોરલાનાં નોતરાં

[આ ગીત સાણંદ તાલુકાના ચેખલા ગામની બહેનો એ સંપડાવ્યું છે]

કે મોરલાનાં નોતરાં આયાં¹ હો રાજ,
                મેઘરાજ, વરષાને² મેકલો³ રે.

આઠ આઠ મૈના⁴ સાસરિયે રઈને⁵,
નથી જોયું પિયોરિયા સામું હો રાજ;
                મેઘરાજ, વરષાને મેકલો રે.

કે મોરલાનાં નોતરાં આયાં હો રાજ,
                મેઘરાજ, વરષાને મેકલો રે.

આઠ આઠ મૈના અંકાશે⁴ રઈને,
નથી જોયું પરથમી સામું હો રાજ;
                મેઘરાજ, વરષાને મેકલો રે.

કે મોરલાનાં નોતરાં આયાં હો રાજ,
                મેઘરાજ વરષાને મેકલો રે.

મારે મંદિરિયે આવજો

મોહન, મારે મંદિરિયે રે આવજો.

હાં રે વા’લા, આસોપાલવના તોરણ બંધાવું,
હાં રે વા’લા, હાર અને કલગી ગૂંથાવું;
                મોહન મારે મંદિરિયે રે આવજો.

હાં રે વા’લા, લીલા-પીળા રંગના વાંસ વેઢાવું,
હાં રે વા’લા, તેના તો મંડપ રચાવું;
                મોહન મારે મંદિરિયે રે આવજો.

હાં રે વા’લા, જૂઈ-ચમેલી ને મોગરો મંગાવું,
હાં રે વા’લા, ફૂલડિયાં વેરાવું સારી વાટ;
                મોહન મારે મંદિરિયે રે આવજો.

હાં રે વા’લા, ગંગા-જમનાનાં નીર ભરી લાવું,
હાં રે વા’લા, ચરણ તમારાં પખાળું;
                મોહન મારે મંદિરિયે રે આવજો.

હાં રે વા’લા, સેવ-સુંવાળી-લાખસી રંધાવું,
હાં રે વા’લા, ખોબલે ખાંડ પીરસાવું;
                મોહન મારે મંદિરિયે રે આવજો.

હાં રે વા’લા, રંગેલ રૂપાના ઢોલિયા ઢળાવું,
હાં રે વા’લા, રૂવેલ-શીરખા પથરાવું;
                                મોહન મારે મંદિરિયે રે આવજો.

હાં રે વા’લા, લવીંગ-સોપારી એલચી મંગાવું,
હાં રે વા’લા, પાનના બીડલાં બનાવું;
                મોહન મારે મંદિરિયે રે આવજો.

અરજણિયા ઘાયલ

(બદરખા ગામની શ્રી. રામુબેન ઝાલા પાસેથી પ્રાપ્ત થયેલું આ ગીત છે)

ચાંદો ઊજ્યો¹ ચોકમાં ઘાયેલા, ચાંદો ઊજયો ચોકમાં;
        ઓલ્યું² હરણું આથમ્યું હાલાર દેશમાં;અરજણિયા ઘાયેલ.

ઝાંપે તારી ઝૂંપડી ઘાયલ, ઝાંપે તારી ઝૂંપડી;
        આવતા-જતાંનો નેડો³ રાખજે; અરજણિયા ઘાયેલ.

ભેસું તારી ભાલમાં ઘાયલ, ભેંસું તારી ભાલમાં;
        વાછરું વઢિયારમાં ઝોલાં ખાય રે, અરજણિયા ઘાયેલ.

ખોળામાં ખારેકડી ઘાયેલ, ખોળામાં ખારેકડી;
        ખારેક ખાવાની ઝાઝી ખાંત રે, અરજણિયા ઘાયેલ.

તારે મારે ઠીક શ⁴ ઘાયેલ,તારે મારે ઠીક શ;
        ઠીકના ઠેકાણે વે’લો⁵ આવજે, અરજણિયા ઘાયેલા.

તારે મારે પ્રીત શ ઘાયેલ, તારે મારે પ્રીત શ;
        પૈસા ભવની બંધાણી અટૂટ રે, અરજણિયા ઘાયેલ.

ઊંચી તારી મેડિયું ઘાયેલ, ઊંચી તારી મેડિયું;
        નીચી મારી હેંદોળા ખાટ⁶ રે, અરજણિયા ઘાયેલ.

બંગારુ નો મારો ઘાઘરો ઘાયેલ, બંગારુનો મારો ઘાઘરો;
        અમદાવાદી લીલૂડાં લોરિયાં, અરજણિયાં ઘાયેલ.

રાતા કોડુંબાનું કાપડું શ ઘાયલ, રાતા કાહ ‘બાનુ’ કાપડું;
        લીલી અતલસની મારી ઓઢણી, અરજણિયા ઘાયેલ.

હાલને મેળે મા’લશું ઘાયેલ, હાલને મેળે મા’લશું;
        .. વગાડતાં મેળે પો’ચશું અરજણિયા ઘાયેલ.

*

બીજડું

(ભાઈ-ભોજાઈ બીજડું વાવે છે. ભોજાઈને નણદી ગમતી નથી. કેમ કે, એના ભાઈ પાસે માર ખવરાવે છે, આથી કંઈક વાંકની રાહ જોતી ભોજાઈને વાંક મળી જાય છે અને એ બહાને આંખમાં ખૂંચતી નણદીને સાસરે વળાવી, ભોજાઈ કેવી રાજી થાય છે? સાણંદ તાલુકાના સોયલ ગામના શ્રી. કશ્યાભાઈએ ગાઈ સંભળાયેલ આ ગીત છે.)

આબુગઢથી રમતું રે આયું, વાડામાં વવરાયું રે,
એ રે બીજડિયું ફાલ્યું-ફલ્યું લચકા ને લોળ રે;
        ભઈનું રોપેલ બીજડું, ભોજાઈનું સીંચેલ બીજડું.

એ રે બીજડીએ ફળ એક આયું², વાડયે વે’લે હાલ્યું રે,
એ રે બીજડિયાનું ફળ રે રૂપાળું, રાતું-કાળું બીબલિયું રે,
        ભઈનું સીંચલે બીજડું, ભોજાઈનું સીંચેલ બીજડું.

એ રે બીજડિયાને પીલ્યું-પલાળ્યું, તેલ નવટાંચ³ કાઢયું રે,
એ રે તેલડિયે સોંદડી⁴ ઝબોળી, ઘાઘરડે⁵ છંટાયાં રે,
        ભઈનું રોપેલ બીજડું, ભોજાઈનું સીંચેલ બીજડું.

તારી ગોઠયુંનો હંગાય1 કરજે,
        ગોઠણ મારી, ગોઠણ્યુંનો હંગાય કરજે,
        ગોઠણ મારી, હંગાથ કરીને મેળે જજે;
        ગોઠણ મારી, વેલેરી હાબદી યજે;
                આયો સ આઠેમનો મેળો.

જાનડી તેડી જાય

(જુદા જુદા ઘરેણાની યાદીથી ભરપૂર આ ગીત વિરમગામ તાલુકાના હરકયળ ગામનાં શ્રી રતનબેને સંપડાવ્યું છે.)

તૈણ² નગરની, તૈણ અંદરની³, તૈણ સૂરજની,
                                એક જાનડી તેડી જાય...

કડલાં હું તો નય પે’રું,⁴ મારા હાંકળા⁵ સડોસડ,⁶
હાંકળાં સડોસડ, મારા ઝાંઝરા તડોતડ7
તૈણ નગરની, તૈણ અંદરની, તૈણ સૂરજની,
                                એક જાનડી તેડી જાય...

કડું હું તો નય પે’રું, સારી લોકીટ સડોસડ;
લોકીટ સડોસડ, મારા છડા તડોતડ;
તૈણ નગરની, તૈણ અંદરની, તૈણ સૂરજની.
                                એક જાનડી તેડી જાય...

કાંબિયું હું તો નય પે’રું, મારી કંઠી સડોસડ;
કંડી સડોસડ, મારી બેડિયું તડોતડ,
તૈણ નગરની, તૈણ અંદરની, તૈણ સૂરજની,
                                એક જાનડી તેડી જાય...

1.                   સંગાથ 2. ત્રણ 3. ચંદ્રની 4. પહેરું 5. સાંકળા 6. તડોતડ

હાંહલડી1 હું તો નય2 પે’રું, મારા ટોપિયા સડોસડ,
ટોંપિયા સડોસડ, મારી ડોઘકડી3 તડોતડ;
તૈણ નગરની, તૈણ અંદરની, તૈણ સૂરજની,
                                એક જાનડી તેડી જાય...

વાળિયું4 હું તો નય પે’રું, મારા દાણિયા સડોસડ;
દાણિયા સડોસડ, મારું ઠોળિયું તડોતડ;
તૈણ નગરની, તૈણ અંદરની , તૈણ સૂરજની;
                                એક જાનડી તેડી જાય...

મોમનો હું તો નય પે’રું, મારી રામનોમી સડોસડ;
રામનોમી સડોસડ, મારી નખલી તડોતડ;
તૈણ નગરની, તૈણ અંદરની , તૈણ સૂરજની;
                                એક જાનડી તેડી જાય...

*

કોયલ કરે ટૌકારા

(આણું વળાવતી વખતે ગવાતું આ ગીત છે.)

લીલા આંબાનું મારું વાડિયું રે, તાપ મારે⁶ કોયલ બઈનો વાસ;
                                        કોયલ કરે ટૌકારા⁷ રે.

રાતા કોહબાનું⁸ કાપેડું⁹ રે, પે’રો સમુબા, તમારે જાવું સાવરે રે,
સાવરે સાસુજીએ પૂસિયું¹⁰ રે, આંથી¹¹ વ’વારું¹² આવું કાપેડું રે ?
મા, જઈતી¹³ ગાના મૈયરિયે, મામે¹⁴ લી¹⁵ આલ્યું રે,
લીલા આંબાનું મારું વાડિયું રે, તાં મારે કોયલ બઈનો વાસ;
                                        કોયલ કરે ટૌકારા રે.

વીરાના બાજરાના રોટલા ખવાય સે,
ગાંજો લાવ શ મોટો ફાંદો;
                        હલકે જોબન હલકે...
                        સોડી દંજે મારા વીર ગરાસિયા.

*

શામળા ઝુલણ લ્યો

સેમાડીયે¹ સેતર² સેડિયાં³, શામળા, ઝૂલણ લ્યો.

વાચો શ⁴ જાર ને બાજરો, શામળા, ઝૂલણ લ્યો,
માથોડું માળો ઘાલિયો⁶, શામળા, ઝૂલણ લ્યો.

નણદીને ટોયો⁷ મેકલ્યાં, શામળા, ઝૂલણ લ્યો,
લીલી ગોફણ ને પીળાં પાંગરાં, શામળા, ઝૂલણ લ્યો.

નણદીનાં આણાં આવીઆં, શામળા, ઝૂલણ લ્યો,
આયા શ દિયેર ને જેઠ, શામળા, ઝૂલણ લ્યો.

જેઠને ઢાળ્યા ઢોલિયા, શામળા, ઝૂલણ લ્યો,
દિયેરને હિંદોળા ખાટ, શામળા, ઝૂલણ લ્યો.

જેઠને પીરસ્યા ચોખલા, શામળા, ઝૂલણ લ્યો,
દિયેરને ઝેણેરી સેવ, શામળા, ઝૂલણ લ્યો.

આવો સતી

(વિરમગામ તાલુકાના કરકથળ ગામના એક બહુને સંપડાવેલું ગીત છે)

મારી શેરડીએ સોપારીનાં ઝાડવાં,
સોપારી લેવા આવો સતી...
                        આણીમેર1 આવો મારી મેનાવટી,
                        મેનાવટી તો મારી નજરે હતી.

મારી શેરડીએ વરિયારીનાં ઝાડવાં,
વરિયારી લેવા આવો સતી...
                        આણીમેર આવો મારી મેનાવટી,
                        મેનાવટી તો મારી નજરે હતી.

મારી શેરડીએ એલકડીના છોડવા,
એલકડી² લેવા આવો સતી...
                        આણીમેર આવો મારી મેનાવટી,
                        મેનાવટી તો મારી નજરે હતી.

મારી શેરડીએ લવિંગના છોડવા,
લવિંગ લેવા આવો સતી...
                        આણીમેર આવો મારી મેનાવટી,
                        મેનાવટી તો મારી નજરે હતી.

(તહેવારે નવાં નવાં કપડાં પહેરી, ગોળ ગોળ ઘુમતા ગરબા ગાય પ્રદેશ પ્રદેશની ભાષા અને લહેકાં એમની બોલીમાં વરતાપ. પ્રેદશ પ્રદેશના ગીતો એમને આવડે. ઢાળો-રાગ શીખી લે અને ગાય. આવા કેટલાંક ગીતો જુદે જુદે સ્થળેથી સંગ્રહેલા રજૂ કરું છું.)

*

ત્રણનો તીકકો

ઉજડ વનમાં તૈણ નદિયું તૈણ નદિયું;
બે ખાલી ને એકમાં પાણી નઈ, પાણી નઈ.

તેમાં વસે તૈણ¹ ગામડાં, તૈણ ગામડાં;
બે ખાલી ને એકમાં વસતિ નઈ, વસતિનઈ.

તેમાં વસ્યા તૈણ કોંભારી², તૈણ કોંભારી;
એ અણભટ³ને એકને આવડે નઈ; આવડે નઈ.

તેમણે ઘડયાં તૈણ દોણાં; તૈણ દોણાં;
બે ફૂટલ⁴ ને એક હાજુ⁵ નઈ, હાજુનઈ.

તેમાં ઓર્યા તૈણ ચોખા, તૈણ ચોખા;
બે કાચા ને એક ચડયો નઈ, ચડયો નઈ.

જમવા બોલાયા⁷ તૈણ ભરામણ⁸, તૈણ ભરામણ;
બે અપવાસી⁹ ને એક જમે નઈ, જમે નઈ.

તેમને આલ્યા તૈણ રૂપિયા, તૈણ રૂપિયા;
બે ખોટા, ને એક ચાલે નઈ, ચાલે નઈ.

તેના લીધા તૈણ ખેતર, તૈણ ખેતર;
બે પડતર ને એક ઉખડે નઈ, ઉખડે નઈ.

તેમાં ગાયા¹ તૈણ દાણાં², તૈણ દાણા;
બે ભોંયમાં³ ને એક નેંકળે⁴ નઈ, નેંકળે નઈ.

તેમાં બોલાયા તૈણ દાડિયા,⁵ તૈણ દાડિયા;
બે અણભટ ને એકને આવડે નઈ, આવડે નઈ.

એમાં બોલાયા તૈણ દાફતર⁶, તૈણ દાફતર;
બે માંદા ને એકથી હલાઈ નઈ, હલાઈ નઈ.

*

શેલુડી

શેલુડી, છેડો ઢળકતો મેલ, શેલુડી, ગવ મલક⁷ મારે જોવો છે,

શેલુડી, ગવ ગવના⁸ માથે⁹ બંગલો, બંગલે મેલ્યા¹⁰ બબ્બે ટોપીવાળા;
શેલુડી, છેડો ઢળતો મેલ, શેલુડી, તારો મલક મારે જોવો છે.

શેલુડી, ગવ ગવનાં માથે ઝાડવાં, ઝાડવે મેલ્યા બબ્બે ટોપીવાળા,
શેલુડી, છેડો ઢળકતો મેલ. શેલુડી, તારો મલક મારે જોવો છે.

શેલુડી, ગવ ગવના માથે ડુંગરા, ડુંગરે મેલ્યા બબ્બે ટોપીવાળા,
શેલુડી, છેડો ઢળકતો મેલ, શેલુડી, તારો મલક મારે જોવો છે.
શેલુડી, ગવ ગવના માથે તલાવડાં, તલાવડે મેલ્યા બબ્બે ટોપીવાળા,
શેલુડી, છેડો ઢળકતો મેલ, શેલુડી, તારો મલક મારે જોવે છે.

દેશ પરદેશના1 રંગારી બોલાવું, લાલ ચુનરિયા2 રંગાવું જી રે,
ચૂડલા ઉપર ચીપું જડાવું. ખાંતે પે’રો3 તમે રાણી જી રે.
શિવ-પારવતી પૈણવા4 બેઠાં, પૈણે સકળ ઘરે નારી જી રે,
રુમ ઝુમ કરતી ચાલી ભીલડી, તપ છોડાવા ચાલી જી રે.

*

ઢોલકી

(સાણંદ પાસે રેથલ ગામના શ્રી. કાનાભાઈ એ ગાયેલું આ ગીત છે.)

સેલ દરવાજે ઢોલચી⁵ વાજી⁶, વાજ્યો⁷ ગજરારુ ઢોલ,
                મનડું મારું માનતું નથી, નાચણિયું નાચતું નથી.

પૈણ્યો⁸ મારો છેલ છબીલો, લાયો⁹ ફુલડાંનો હાર,
                મનડું મારું માનતું નથી, નાચણિયું નાચતું નથી.

તારી સોબતમાં સખ¹⁰ ના ભાળ્યું, માયાળુ માનતો નથી,
                મનડું મારું માનતું નથી, નાચણિયું નાચતું નથી.

સેલ, દરવાજે ઢોલચી વાજી, વાજ્યો ગજરારુ ઢોલ,
                મનડું મારું માનતું નથી, નાચણિયું નાચતું નથી.

સેલ¹¹ જાણીને મે’તો છેડલો ઝાલ્યો, નેંકળ્યો¹² સગો જેઠ,
                શરમ મને લાગતી નથી, મનડું મારું માનતું નથી;
                                                નાચલિયું નાચતું નથી.

પે’રી¹ ઓઢીને સાસરે ચાલી, માથે અંધારી રાત,
                ચંદરમા² ઊગતો નથી, મનડું મારું માનતું નથી;

સેલ દરવાજે ઢોલચી વાજી, વાજ્યો ગજરારુ ઢોલ,
                                                નાચલિયું નાચતું નથી.

પૈણેતરની³ રાતડિયું પે’લી, વેંછૂડે⁴ માયો ડંખ,
        ઘણી મારો જાગતો નથી, મનડું મારું માનતું નથી;
                                                નાચલિયું નાચતું નથી.

સેલ, દરવાજે ઢોલચી વાજી, વાજ્યો ગજરારુ ઢોલ,
        મનડું મારું માનતું નથી, નાચલિયું નાચતું નથી.

દીવડો લઈ⁵ ઓંચી⁶ મેડીએ ચડી, સાસુડી બોલે ગાળ,
        નણંદ મારી ઓંઘતી⁷ નથી, મનડું મારું માનતું નથી;
                                                નાચલિયું નાચતું નથી.

મારી મારીને મારું મનડું માર્યું, તોય ના આયો⁸ પાર,
        મનડું મારું માનતું નથી, નાચણિયું નાચતું નથી

સેલ દરવાજે ઢોલચી વાજી, વાજ્યો ગજરારુ ઢોલ,
        મનડું મારું માનતું નથી, નાચણિયું નાચતું નથી.

ઘરનો ઘણી હીજડો મારો, દેવર કળાયેલ મોર,
        મનડું મારું માનતું નથી, નાચણિયું નાચતું નથી.

પૈણ્યો⁹ મારો વાડીએ હાલ્યો, દેવર લડાવે લાડ,
        મનડું મારું માનતું નથી, નાચણિયું નાચતું નથી.

કાંઠે તે ઉભા કાનજી વા’લો.
        મારે કાંકરિયુંના માર, હો રામ.

એવાં તે દીયરી,¹ સ્યા² રિસામણાં,
        એ તો મથુરા કેરા ઘનશ્યામ, હો રામ.

સોડો રિસામણાં, ઊઠો હો દીચરી,
        કરીને સઘળાં કામ, હો રામ.

સોડું રિસામણાં, માતા, ઊઠું એક વાતે,
        મને કાનજી વર વળાવો, હો રામ.

ફેડિયા ઘડુલાની દાઝયું³ રે ઓલવું,
        પાણીડાં ભરાવું જમનાને આરે, હો રામ.

સરખી સયરું પાણીડાં જ્યાં’તાં,
        જ્યાં’તાં જમનાને આરે, હો રામ.

*

ઝાલાવાડી ઢોલ

(સાણંદ તાલુકાના કુંવાર ગામની બહેનો પાસેથી આ ગીત મળેલું છે.)

એક ઝાલાવાડી ઢોલ, ઝેણ⁴ જંતર વાગે;
કે મને ઢોલીડે રમવા મેલ,⁵ ભરવાડિયા રે,
                ઓલી મોર6 જઉં તો ઢોલે રમું.

કે મને ડોકેથી દાણિયું ટાંકુ7 પડે;
કે મને દાણિયાના કોડ પૂરા કર, ભરવાડિયા રે,
                ઓલી મોર જઉં તો ઢોલે રમું.

એક ઝાલાવાડી ઢોલ, ઝેણ જંતર વાગે;
કે મને ઢોલીડે રમવા મેલ, ભરવાડિયા રે,
                ઓલી મોર જઉં તો ઢોલે રમું.

કે મને ડોકેથી ઝરમર ટોંકી1 પડે;
કે મને ઝરમર કોડ પૂરા કર, ભરવાડિયા રે,
                ઓલી મોર જઉં તો ઢોલે રમું.

(એ રીતે બધાં ઘરેણાનાં નામ મૂકીને આગળ ગવાય છે.)

*

ગુજલડી

(સાણંદ તાલુકાના ચરલ ગામની બહેનોને કંઠે સાંભળેલું.)

હાં હાં રે, ધુબાકો નાસ્યો2 રે ગુજલડી;
હાં હાં રે, અમે અમર બજારે જ્યાં’તાં3 રે ગુજલડી.
                ઓલ્યા સામા ડોશીડાના હાટ રે ગુજલડી.
                ઓલ્યા ડોશીડાના હાટમાં શું છ4 રે ગુજલડી !
                ઓલ્યા ડોશીડાના હાટમાં ચૂંદડી રે ગુજલડી.
                અમે ઓરી ઓરી ચુંદડીની બે જોડ રે ગુજલડી.

હાં હાં રે, ધુબાકો નાસ્યો2 રે ગુજલડી;
હાં હાં રે, અમે અમર બજારે જ્યાં’તાં3 રે ગુજલડી.
                ઓલ્યા સામા સોનીહા હાટ રે ગુજલડી.
                ઓલ્યા સોનીડાના હાટમાં શું છ રે ગુજલડી ?
                ઓલ્યા સોનીડાના હાટમાં હાંહલડી5 રે ગુજલડી.
                મારા હાંહલડીએ મન મો’યાં6 રે ગુજલડી,
                અમે ઓરી ઓરી હાંહલડીની જોડ રે ગુજલડી.

માગ્યો મનખો નહિ મળે

(સાણંદ તાલુકાના કુંવાર ગામની બહેનો પાસેથી મળેલ આ ગીતમાં મનખાવતાર મેળવ્યા પછી જીવનમાં સત્યકાર્ય કરી જીવન સાર્થક કરવાની .... પ્રભુને લાંબુ આયુષ્ય લખવા વિનવી રહી છે.)

પરભુ,¹ કોરા કાગળની ચોપડી રે,
પરભુ, લાંબા લખજો લેખ;²
                માજ્યો³ મનખો⁴ ફરી ફરીને નઈ⁵ મળે રે લોલ.

પરભુ, દાદા વની⁶ શી દીચરી⁷ રે,
પરભુ, માય⁸ વના શાં લાડ ?
                માજ્યો મનખો ફરી ફરીને નય મળે રે લોલ.

પરભુ, વીરા વની શી બેનડી રે,
પરભુ, ભોજાઈ વની શી નણંદ ?
                માજ્યો મનખો ફરી ફરીને નઈ મળે રે લોલ.

પરભુ, મામા વના શાં મોસાળિયાં રે,
પરભુ, મામી વના શાં હેત ?
                માજ્યો મનખો ફરી ફરીને નઈ મળે રે લોલ.

પરભુ, જેઠ વના શા ઘોઁઘટા રે,
પરભુ, જેઠાણી વનાં શા વાદ ?
                માજ્યો મનખો ફરી ફરીને નઈ મળે રે લોલ.

પરભુ, દેવર વના શી ભાભી રે,
પરભુ, દેરાણી વના શી જોડય ?
                માજ્યો મનખો ફરી ફરીને નઈ મળે રે લોલ.

પરભુ, નણંદ વના શી ભોજાઈ રે,
પરભુ, નણદોઈ વના શાં હેતા ?
                માજ્યો મનખો ફરી ફરીને નઈ મળે રે લોલ.

પરભુ, કોરા કાગળની ચોપડી રે,
પરભુ, લાંબા લખજો લેખ;
                માજ્યો મનખો ફરી ફરીને નઈ મળે રે લોલ.

*

મારવાડા ગુજર હેરી લીધી

(સાણંદ તાલુકાના ચરલ ગામની કોળી પટેલ બહેનોને કંઠે સાંભળેલું.)

એક સુરત શે’રની1 ચોપડી રે,
        તમે ચોપડી વાંચતા જાવ રે મારવાડા;
                        મારવાડા ગુજર હેરી લીધી રે.

વા’લા² પરભુજી³ આયા⁴ પરુણલા રે,
        એને શા ઉતારા દઈશ રે મારવાડા;
                        મારવાડા ગુજર હેરી લીધી રે.

લેંબુડી લે’રા લે

એક લેંબુડી¹ના ચાર પાંચ પાન રે, લેંબુડી લે’રા² લેય³
મને કડી શે’રે જઉં જઉં થાય રે, લેંબુડી લે’રા લેય.

મને કડલાં ઓરું ઓરું4 થાય રે, લેંબુડી લે’રા લેય,
મને કડલાં પે’રુ પે’રુ થાય રે, લેંબુડી લે’રા લેય.

એક લેંબડીના ચાર પાંચ પાન રે, લેંબુડી લે’રા લેય
મને સુરજ5 શે’ર જઉં જઉં થાય રે, લેબુંડી લે’રા લેય.

મને સાડિયું ઓરું ઓરું થાય રે, લેંબુડી લે’રા લેય.
મને સાડિયું પે’રુ પે’રુ થાય રે, લેંબુડી લે’રા લેય.

(એ રીતે જુદા જુદા શહેર અને જુદી જુદી વસ્તુના નામ મુકીને આગળ ગવાય છે.)

*

ભર્યા જોબનમાં લુંટી

(આ ગીત સાણંદ તાલુકાના હીરાપુર ગામની બહેનોને કંઠે સાંભળેલું)

સાટમનો⁶ કાપડને સંજાપ⁷ મેલાવો⁸
        મને ભર્યા જોબનમાં⁹ લૂંટી, પાણી માંલ્યા¹⁰ પોરા¹¹ રે,

તું એક વાર    સુરત શે’ર જાજે,
કે ચુંદડી લાવજે, પાણી માંલ્યા પોરા રે.

શાટમના કાપડાને સંજાપ મેલાવો,
મને ભર્યા જોબનમાં લૂંટી, પાણી માંલ્યાં પોરાં રે,

તું એક વાર કડી શે’ર¹ જાજે,
કે કડલાં લાવજે, પાણી માંલ્યાં પોરાં રે,

શાટમના કાપડાને સંજાપ મેલાવો,
મને ભર્યા જોબનમાં લૂંટી, પાણી માંલ્યાં પોરાં રે,

(એ રીતે જુદા જુદા શહેરના નામ લઈ ત્યાંની વખણાતી ચીજો લાવવાનું  કહીને આગળ લખાવાય છે.)

*

નંદુકુંવર અલબેલા લાલ

(સાણંદ તાલુકાના કુંવાર ગામની કોળીપટેલ બહેનો પાસેથી પ્રાપ્ત થયેલું આ ગીત છે.)

નંદકુંવર અલબેલા લાલ, હું તો દરશન² કરવા આવી છું,
સાસુ, સસરો, જેઠ, જેઠાણી, કથંથી છાની³ આવી છું,
નંદકુંવર અલબેલા લાલ, હું  તો દરશન કરવા આવી છું.

દાતણ દાડમી, પિત્તળ લોટા, દાતણ કરો તો પરભુ⁴ લાવી છું.
નંદકુવર અલબેલા લાલ, હું તો દરશન કરવા આવી છું.

તાંબા તે કૂંડિયું, હીરનાં ધોતિયાં, ઝીલણ કરો તો પરભુ લાવી છું.
નંદુકુંવર અલબેલા લાલ, હું તો દરશન કરવા આવી છું,

લીલા લપેટાનાં કપડાં ને ઓઢણ હાંચા¹ ચીર,,
હોવે હોવે, એઢણુ હાચાં ચીર, મોહન મારવાડી રે.

ફૂલ ફગરનો ઘાઘરો², ને જગ મોતીનો હાર,
હોવે હોવે, જગ મોતીનો હાર; મોહન મારવાડી રે.

*

વીંઝણો

(આ ગીત સાણંદના શ્રીમતી શાન્તા સોલંકી પાસેથી પ્રાપ્ત થયેલું છે.)

વન રે વગડ³ ઝેણી⁴ કોયલ બોલે,
હુડતા5 બોલે રે સૂકા લાકડે.

એ રે આંબલિયાની ડાળ વેડાવો,
એનો રે ઘડાવો ભમર ઢોલિયો.

એ રે ઢોલિયે અમરા-ડગરાનાં વાણ⁶
સાચા તે હીરનું પાંજેતિયું⁷

એ રે ઢોલિયે મારા ચીર્યો⁸ ભઈ પોઢ્યા?
રાણી ચઈ વવુ ઢોળે વાય?

એ રે ઢોલિયે મારા કીશોરભાઈ પોઢયા.
રાણી પંખા વવું⁹ ઢોળે વાય¹⁰

વાય ઢોળતા વવું ને નેંદરાયું¹¹ આયી¹²
વાયરા ઢોળતા વવું ઢળી પડ્યાં.

રમતા જમતા મારા પૂનમભઈ આયા.¹
હાથમાંથી વેંજણો² લઈ ગયા.

આલો³ દેવર, કો’તો ⁴ દાસી પૈણાવું⁵
દાસી તમારી ને વેંઝણો અમારો.

હીરલા જડેલો મારો વીંઝણો
માણેક મોતીનો મારો વેંઝણો.

આલો દેવર, કો’તો રાણી પૈણાવું.,
રાણી તમારી, ને વેંઝણો અમારો.

હીરલા જડેલો મારો વેંઝણો,
માણેક મોતીનો મારો વેંઝણો.

વાલમિયો

ચૂંદડીનો વો’રનાર ના આયો;
કે કોઈએ દીઠો વાલમિયો ?

ઘડિયાલની પોળમાં ગ્યો’તો;
કે ચૂંદડી લેવા વાલમિયો.

પાટણની બોળી બજારૂં,
કે ભૂલો પડ્યો વાલમિયો.

હું તો વાટડી જોતાં થાકી;
કે રાતલડી આખી, વાલમિયો.

વાટડી જોઉં ને આંખડી રાતી;
કે હૈયાની હાટડી ઉઘાડી વાલમિયો.

અનાવાડે એ તો ઊભો;
કે મેં આવતાં દીઠો વાલમિયો.

ચૂંદડી કે ચૂડી ના લાયો;
કે હેમખેમ આયો વાલમિયો.

પાટણમાં પરણાવી

મને પાટણમાં પરણાવી રે, પ્રીતલી.

મને સાસરિયાનાં મહેંણા રે, પ્રીતલી.

હું સાસુને બહુ અળખામણી રે, પ્રીતલી.

મારી નણંદી બહુ ભંભેરણી રે, પ્રીતલી.

મારી જેઠાણી મહેંણા બોલે રે, પ્રીતલી.

બેની ! હું છું તરણાં તોલે રે, પ્રીતલી.

મને સસરો દુઃખ દે છે રે, પ્રીતલી.

એ તો કડવાં વેણ બોલે રે, પ્રીતલી.

મારો દિયર અલબેલડો રે, પ્રીતલી.

એ તો બહુ છે રિસાવડો રે, પ્રીતલી.

મારે સુખી છે સાંવરિયો રે, પ્રીતલી.

મારો પરણ્યો છોગાળો રે, પ્રીતલી.

મારું કુળ છે બહુ મોટું રે, પ્રીતલી.

એને કેમ કે’વાય ખોટું રે, પ્રીતલી.

*

ભાથીજી

આવ્યા દિવાસાના દા’ડા, શૂરા ભાથીજી.
કયો તમારો દેશ ? શૂરા ભાથીજી.

પાટણ અમારો દેશ, શૂરા ભાથીજી.
પેઠી માંડવડી ઘડી લાવો, શૂરા ભાથીજી.

રૂડા પરોણા તેડાવો, શુરા ભાથીજી.
રૂડી વેલ્યો શણગારો, શૂરા ભાથીજી.

એમાં અમને બેસાડો, શૂરા ભાથીજી.
મારે જાવું પાટણ દેશ, શૂરા ભાથીજી.

રૂડા ઘડિયાળાં વગડાવો, શૂરા ભાથીજી
રૂડા ઢોલિયા ઘડાવો, શૂરા ભાથીજી.

રેડી શેરીઓ વરાવો, શૂરા ભાથીજી.
ત્યાં ઢોલિયાં ઢળાવો શૂરા ભાથીજી.

મને બેસાડો બાળેવેશ, શૂરા ભાથીજી.
મારે જાવું પાટણ દેશ, શૂરા ભાથીજી.

*

બાજરિયું

બાજરીએ રેણોં લાગી રે, બારા રે પરનું બાજરિયું.

સુતારી શાને મૂઓ રે, બારા રે પરનું બાજરિયું.
માંડવડી ઘડતાં મૂઓ રે, બારા રે પરનું બાજરિયું.

લુહારી શાને મૂઓ રે, બારા રે પરનું બાજરિયું.
માંડવડી જડતાં મૂઓ રે, બારા રે પરનું બાજરિયું.

રંગાટી શાને મૂઓ રે, બારા રે પરનું બાજરિયું.
માંડવડી રંગતાં મૂઓ રે, બારા રે પરનું બાજરિયું.

કુંભારી શાને મૂઓ રે, બારા રે પરનું બાજરિયું.
કોડાયાં ઘડતાં મૂઓ રે, બારા રે પરનું બાજરિયું.

પિંજારી શાને મૂઓ રે, બારા રે પરનું બાજરિયું,
દીવટો વણતાં મૂઓ રે, બારા રે પરનું બાજરિયું.

માળીડો શાને મૂઓ રે, બારા રે પરનું બાજરિયું.
ગજરા વણતાં મૂઓ રે, બારા રે પરનું બાજરિયું.

*

ધબ બેસી જાય

(નાની બાળાઓ રમત રમતી વખતે ગાય છે.)

શાકભાજી ને મેથી મૂળિયાં રે લોલ,
જેને સસરો વા’લે હોય તે ધબ બેસી જાય.

શાકભાજી ને મેથી મૂળિયાં રે લોલ.
જેને સાસુ વા’લી હોય તે ધબ બેસી જાય.

શાકભાજી ને મેથી મુળિયાં રે લોલ,
જેને નણદી વા’લી હોય તે ધબ બેસી જાય.

શાકભાજી ને મેથી મૂળિયાં રે લોલ,
જેને દિયર વા’લો હોય તે ધબ બેસી જાય.

શાકભાજી ને મેથી મૂળિયાં રે લોલ,
જેને જેઠ વા’લો હોય તે ધબ બેસી જાય.

શાકભાજી ને મેથી મૂળિયાં રે લોલ.

(એ રીતે બધા સંગા-વહાલાંના નામ લઈને આગળ ગવાય છે.)

પીવર પનોતી હું તમ વડે રે, છતાં છેક વીસારી;
બાપુ વિનાની બાળકી રે, અંતરમાંથી ઉતારી.

પરવણએ પેખું પંથને રે, થાકે નયનો બીચારો;
ચીરાતું ચરચર ચીતડું રે, આંખે આંસુની ધારા.

ઘરકામમાં નહિ ગોઠતું રે, તળે ઉપર હું થાતી;
ભણકારા વાગે આવ્યા તણા રે, ઊઠી આંગણે જાતી.

ભાઈબીજે મળે આવીને રે, થનગન ધોડો ખેલાવી;
પડધી વાગે ધોડલા તણી રે, જોતી ઝરૂખે આવી.

દેખી દૂરે ધૂળ ઊડતી રે, અસર આશા બંઘાણી;
ઊડતો પાઘડી છેલ્લો રે, દેખી હરખાતી છાતી.

બારે આવીને ઊભો રહે રે, બેની હઠને બોલાવે;
દોડતાં ભાણેજ ઊંચકી રે, ચુમી લાડ લડાવે.

ભાઈ મેળાવણ બીજડી રે, વેગે આવતી વીરા;
આવજો આંગણે માહરે રે, ઠરશે અંતર અધીરા.

*

ગાવડી દો’વા

આવજે નંદના છૈયા. મારે ઘેર ગાવડી દો’વા

મારી ગાવડી તુજને હળી, તુજને દોના દે;
રોજનો દોકડો રોકડો કા’ના, મુખથી માગી લે;
આવજે નંદના છૈયા, મારે ઘેર ગાવડી દો’રા.

હીરની દોરીએ નોંધણું કા’ના, વાછરૂં વાળીશ હું;
માવડી પાસે ઊભી રહેશ હું, ને ગાવડી દોજે તું;
આવજે નંદના છૈયા, મારે ઘેર ગાવડી દો’વા.

પાણી ગઈ’તી

સોના બેડું ને રૂપા ઇંઢોણી લઈ હું તો, સરોવર પાણી ગઈ’તી રે લો.
મેં તો બેડું મેલ્યું સરોવર પાળે, ને ઈંઢોણી આંબા ડાળે રે લો
                                હું તો સરોવર પાણી ગઈ’તી રે લો

હું તો ઝટપટ ફૂલ લેવા વાડીએ સધાવી, ચંપાના ફૂલ વીણી લાવી રે લો
ફૂલડાં લઈ હું ઘેર જ આવી, તેની બનાવી ફૂલમાળા રે લો
                                હું તો સરોવર પાણી ગઈ’તી રે લો

ફૂલની માળા મેં વીરને પે’રાવી, વીરો બન્યો ઉલ્લાસી રે લો
સોનાનું બેડું ને રૂપા ઈંઢોણી લઈ, હું તો સરોવર પાણી ગઈ’તી રે લો
                                હું તો સરોવર પાણી ગઈ’તી રે લો

*

જમનાજી જળ ભરવા

ચાલો સખી, જુમનાજી જળ ભરવા,
કાલિન્દીના નીર છે, મીઠડાં જો;
        ચાલો સખી, જમુનાના જળ ભરવા.

માથે તે સોના બેડાં શોભતાં રે લોલ.
આરે તે પનિહારીની હાર્ય જો;
        ચાલો સખી, જુમનાજી જળ ભરવા.

કરતાં કાંઈ મીઠી મીઠી ગોડી રે લોલ.
નવ રે’તું બીજું કાંઈ ધ્યાન જો;
        ચાલો સખી, જમનાજી જળ ભરવા.

પંથે પિયુજી એના પરવર્યા,
સોનલ જાતી સરગને ઘાટ રે,
        ના રે ગિયાં રે નગર સાસરે.

ઈ રે ચુંદલડી તણી સોડમાં,
સામી ઠાંસી સાળુડાની સોડ રે;
        ના રે ગિયાં રે નગર સાસરે,

સોનલા વરણી તો બાની ચેહ બળે,
ઉપર ઊડે અબીલ ગુલાલ રે;
        ના રે ગિયાં રે નગર સાસરે.

*

લટકે હાલોજી

લટકે હાલો રે નંદલાલજી !
ગોરી, લટકાનાં નહિ મૂલ; લટકે હાલો જી !

ઉજળા રંઘાવું રૂડા ચોખલા રે,
ગોરી, તેની રંધાવું ખીર; લટકે હાલો જી !

પ્રથમ જમાડું પિયુ પાતળો રે,
ગોરી, સગી નણંદનો વીર; લટકે હાલોજી !

દૂધડે વરસાવું રૂડા મેહુલા રે,
ગોરી, તારે આંગણે રેલમ છેલઃ લટકે હાલો જી !

આંગણે વવરાવું લવીંગ એલચી રે,
ગોરી, તારે ટોડલે નાગરવેલ; લટકે હાલો જી !

લટકે હાલો રે નંદલાલજી !
ગોરી, લટકાનાં નહિ મૂલ; લટકે હાલો જી !

કેર કાંટો

હાં કે રાજ !
વાવડીનાં પાણી ભરવા ગ્યાંતા,
મને કેર કાંટો વાગ્યો.

હાં કે રાજ !
વડોદરાના વૈદડાને તેડાવો,
મારા કાંટડીયા કઢાવો,
મને પાટડીઆ બંધાવો;
મને કેર કાંટો વાગ્યો.

હાં કે રાજ !
ધોરાજીની ઢોલિયા મંગાવો,
માથે પાથરણાં પથરાવો;
સને કેર કાંટો વાગ્યો.

હાં કે રાજ !
ચરમાંથી રાંધણિયાં કઢાવો,
મારી ઘુંવાડે દુઃખે આંખ્યો;
મને કેર કાંટો વાગ્યો.

હાં કે રાજ !
ઘરમાંથી ઘંટિયું કઢાવો,
મારાં ઘડકે માંથા ચમકે;
મને કેર કાંટો વાગ્યો.

હાં કે રાજ !
ઘરમાંથી ખાંડણીઓ કઢાવો,
મારા ધબકે ખંભા દુઃખે;
મને કેર કાંટો વાગ્યો.

લોકગીત

(...1...)

વાડામાં વડલો રોપીયો

બાર ગાઉ વડલાની છોય રે ઝુમલી પરલાણી રે,

આઈ રે કડી શહેર કો ઝુમલી પટલાણી રે,

કડીનો કડલો વ્હોરીઓ રે,

કે તારા કડલાનો મૂલ રે ઝુમલી પટલાણી રે,

સૌએ રૂપૈયા રોકડા રે

પહેરે ઓઢી આઈ ઝુમલી પટલાણી રે... વાડો મેં...

સુરતનો સાડલો વ્હોરીઓ રે

કે તારા સાંડલાના મૂલ રે ઝુમલી પટલાણી રે... વાડામેં..

સૌએ રૂપૈયા રોકડા રે,

પહેરી ઓઢી આઈ ઝુમલી પટલાણી રે,

જેતપુરથી ચુંદડી વ્હોરવી રે,

કે તાર ચુંદડીના મુલરે ઝુમલી પટલાણી... વાડમે...

આઈ રે પાટણ શહેર રે ઝુમલી પટલાણી રે,

પાટણના પટોળા વ્હોરીયારે

કે તારા પટોળાના મૂલ રે ઝુમલી પટલાણી રે,

સૌએ રૂપૈયા રોકડા રે,

પહેરી ઓઢીને આઈ ઝુમલી પટલાણી રે,

(...2...)

મીં તો વાડે વાલોળ વાવી રે હમડા સ્હોટી લ્યો

મીં તો ખોલો વાલોળ વેણી રે હમડી સ્હોટી લ્યો

મારા સસરાને તેડીવો રે, હમડી સ્હોટી લ્યો

મારા સસરાના વેદ જુઠા રે હમડી સ્હોટી લ્યો... મીં તો

મારા જેઠ વેદ જુઠા રે હમડા સ્હોટી લ્યો... મીં તો

મારા દીયરને તેડાવો રે, હમડા સ્હોટી લ્યો.

મારી દીયરના વેદ જુઠા રે, હમડા સ્હોટી લ્યો... મીં તો

મારા પરણ્યાને તેડાવો રે, હમડા સ્હોટી લ્યો

મારા પરણયાજી તો પ્યારો, હમડા સ્હોટી લ્યો એમની હારે જઈશ રે હમડા સ્હોટી લ્યો

લોકગીત

(ગોલ્લા રાણા)

(...3...)

ઉત્તર દખ્ખણ ચડી વાદળી રે,
મેવલા વરસો ઝેણા ઝેણા મોતીએ રે,

ઘરુ નાખીશું આપણ બે બિનો રે,
ધરુનો નાખનાર ગોલ્લો રાણો એકલો રે,

ડાંગર રોપીશું આપણ બે બુનો રે,
ડાંગરનો રોપનાર ગોલ્લો રાણો એકલો રે... ઉત્તર

ડાંગર નેંદીશું આપણ બે બુનો રે,
ડાંગરનો નેંદનારો ગોલ્લો રાણો એકલો રે... ઉત્તર

ડાંગર ખાંડીશું આપણ બે બુનો રે,
ડાંગરનો ખાંડનારો ગોલ્લો રામો એકલો રે... ઉત્તર

કમ્બોઈના ડાલે એક વય બેઠી
સોટીઓ ભાગી ચાર, વનમાં બોલે રે કોયલડી રે,

પહેલી તે સોટી સમમરી રે,
સાંભળ્યા માને બાપ રે, વનમાં બોલે રે કોયલડી રે,

બીજી તે સોટી સમકારી રે,
સાંભળ્યા કાકા – કાકી, વનમાં બોલે રે કોયલડી રે,

ત્રીજી તે સોટી સમકારી રે.
સાંભળ્યાને ભઈ-ભોભઈ, વનમાં બોલે રે કોયલડી રે,

ચોથી તે સોટી ચમકારી રે,
સાંભળ્યા મામા-મામી વનમાં બોલે રે કોયલડી રે.

કાન હજુરની મોરલી ગોવાલો લાલ રયૌ વાગી,
વાગી રે વાગી મંદિરીયાની માંય ઝબકીને હું જાગી,
કાન તારા કારણીએ .કાકા-કાકી મેલ્યાં.

કાન હજુરની મોરલી ગોવાળી લાલ રયૌ વાગી
વાગી રે વાગી મંદિરીયાની મોય ઝબકીને હુંએ જાગી
કાન તારા કારણીએ બઈ ભોજાય મેલ્યા.

કાન હજુરની મોરીલ ગોવાલે લાલ રયોં વાગી
વાગે રે વાગી મંદિરીયાની મોય ઝબકીને હુએ જાગી
કાન તારા કારણીએ દાદા-દાદી મેલ્યા

કાન તારુ લલાવ રંગભેર ન્હાવા નીકળ્યા રે,
કાન પગોનો કડલો વિસરીયા રે
જડેલો હોય તો આલોને વાલમજી વાંસળી લે

કાન નાક કેરી નથણી વિસરીયા રે
જડેલી હોય તો આલોને, વાલમજી વાંસળી લે.
..... કાન તારું...

કાન ગળાનો હારલો વિસરીયા રે
જડેલો હોય તો આલોને, વાલમજી વાંસળી લે.
કામ તારા કારણીએ મા-બાપ મેલ્યા... કાત હજુર...